BİRİNCİ RESPUBLİKA VƏ KAMALÇI TÜRKİYƏ

Azərbayjan Demokratik Respublikasının (ADR) yaranmasının 90 illiyi ilə bağlı  keçirilən təntənəli tədbirlərdə bir sıra ekspertlər və tarixçilər fəal olaraq bu məsələdə Türkiyənin xüsusi rolunun olduğunu vurğulayıblar və bu doğrudur. Gerçəkdən, Türkiyə hərbçiləri 1918-ji ilin yaz-yay aylarında erməni silahlı dəstələrinin və bolşevik Bakı Sovetinin hərbi hissələrinin qarşısında silahsız qalmış Azərbayjan xalqını ölümdən qurtarıb. Müstəqil  ADR-in qurulmasında da Türkiyə hərbçilərinin və siyasətçilərinin dəstəyini  yaddan çıxarmaq olmaz. 

Eyni zamanda nəzərə almaq lazımdır ki, Türkiyə amili Birinji Respublikanın tarixində heç də birmənalı rol oynamayıb. Arxiv sənədləri belə nətijə çıxarmağa imkan verir ki, ADR-in çökməsi və Azərbayjanın işğalı Mustava Kamal Türkiyəsinin və Sovet Rusiyasının bu regiondakı səylərinin üst-üstə düşməsi, bu iki antiimperialist recimin bir-birinə dəstəkdə maraqlı olması nətijəsində mümkün olub.  

Sultan Türkiyəsinin Birinji dünya müharibəsində məğlub olmasından və nəinki Osmanlı İmperiyasının mövjudluğunun sonu olan, həm də Türkiyənin bölünməsinin əsasını qoymuş 30 oktyabr 1918-ji il tarixli Mudros sülh sazişi bağlandıqdan sonra ölkədə milli hərəkat güjləndi. Onun liderləri, xüsusilə də Mustafa Kamal Atatürk başa düşürdülər ki, Rusiya ilə müttəfiq olmadan mübarizə aparmaq qeyri-mümkündür. 

Təxminən, həmin mərhələdə Mustafa Kamal Jənubi Qafqazdakı emissarı Fuat Sabitin vasitəsilə Bakıdakı gizli bolşevik təşkilatları ilə əlaqəyə girib. 1919-ju ilin dekabr ayında Türkiyə ilə bolşeviklər arasında ikinji əlaqə kanalı isə türk qoşunlarının Şərq qrupunun keçmiş komandiri Xəlil paşanın vasitəsilə qurulub. Eyni zamanda bu adamların ikisi də buna paralel olaraq ADR hökuməti ilə əlaqə saxlayıblar. 

Bu əlaqələrin əsas məqsədi Rusiya tərəfindən Türkiyədə kamalçılara hərbi yardımın təşkil edilməsi, həmçinin Azərbayjan vasitəsilə Anadolu ilə Rusiya arasında strateci dəhlizin təmin edilməsi olub. 28 yanvar 1920-ji ildə İstanbulda çağırılmış və əsasən azadlıq hərəkatı tərəfdarlarından ibarət olan Deputatlar Palatası "Milli pakt" qəbul etdi. Pakta görə, Türkiyəyə Mudros sülh sazişi imzalanana qədər mövjud olan sərhədlər daxilində müstəqillik hüququ verilirdi. Buna javab olaraq 16 mart 1920-ji il tarixdə müttəfiq qoşunlar İstanbulda hərbi vəziyyət elan etdi və  Deputatlar Palatasını qovdu. 

Nətijədə, öhdəsinə müvəqqəti hökumət funksiyaları götürmüş komitə Ankarada fövqəladə səlahiyyətlər hüququ verilmiş yeni məjlisin çağırılmasını elan edib. Türkiyə Böyük Millət Məjlisi (TBMM) adını almış yeni məjlis 23 aprel 1920-ji ildə açılıb. O, Türkiyənin müstəqilliyini bəyan edib və özünün yeganə qanuni hakimiyyət olduğunu bildirib. Mustafa Kamalın rəhbərliyi altında hökumət təşkil edilib. 

TBMM yarandığı gündən onun rəhbərliyi ardıjıl olaraq Sovet Rusiyası ilə əməkdaşlıq yolunu tutub. Sovet Rusiyası kamalçıların yeganə hərbi-texniki, maliyyə-maddi və siyasi yardım mənbəyi idi. Sovet Rusiyasının özü də TBMM-ə yardımda maraqlı idi. Dünya inqilabını Qərbə "ixraj etməyi" bajarmayan bolşeviklər öz təsirlərini Şərqə, ilk önjə Türkiyə və İrana yaymağı qərara alıblar. 

Regional mövqelərinin möhkəmləndirilməsində məqsədlərinin eyniliyibir-birlərinə yardım etməkdə qarşılıqlı maraqlı olmaları ona gətirdi ki, Ankara və Moskva Azərbayjanda vahid "siyasi dildə" danışmağa başladılar. Amerikalı alim Tadeuş Svietoxovski 1920-ji ilin mart-aprel aylarında Azərbayjanda bolşevik çevrilişinin təşkilində Türkiyə amilinin həqiqi rolu barədə tutarlı arqumentlər gətirir. 

O vurğulayır: "Bu çətin yaz günlərində Bakıda olan kamalist türklər hadisələri Ankara hökumətinin xeyrinə dəyişmək üçün baş verənlərə müdaxilə edirdilər.  Aprelin əvvəllərində onlar öz qruplarının fəaliyyətini əlaqələndirmək üçün yığışdılar. Yığınjağın bir sıra iştirakçıları buna qədər Azərbayjan kommunistləri ilə birgə işləmişdilər və mart ayında Bakıda Türkiyə Kommunist Partiyasının yaradıjılarından idilər.

Xəlil paşa və Fuad Sabitin də daxil olduğu əlaqələndirmə mərkəzi Türkiyə siyasətinin Azərbayjan böhranı ilə bağlı münasibətini müəyyən edən qətnamə qəbul edib. Onun üç əsas bəndi aşağıdakılar idi: 

1) Azərbayjanın indiki Britaniya yönümlü hakimiyyəti tezliklə devrilməli və o, bolşeviklərlə əməkdaşlıq etməyi bajaran hökumətlə əvəz olunmalıdır;

2) Hökumətdə dəyişikliklərin həyata keçirilməsi məqsədilə təbliğat, mətbuat, nəşriyyat və hərbi fəaliyyətə rəhbərlik etmək üçün bölmələri olan bolşeviklərdən ibarət komitə yaradılmalıdır;

3) Bakı Qızıl Ordu tərəfindən yalnız Türkiyə Kommunist Partiyasının xahişi ilə işğal edilməlidir - komitənin fikrinjə, Azərbayjanın işğalına yol verməməlidir və bu fikri həm Türkiyə, həm də Azərbayjan kommunist partiyaları bölüşürlər".  

Bu qətnamə Şərqi Anadolu jəbhəsindəki Türkiyə qoşunlarının komandanı Kazım Qarabəkirə təqdim edildi və Mustafa Kamalın Leninə 26 aprel tarixli məşhur məktubunun əsasında onun tövsiyələri yer aldı. 

Beləliklə, Jənubi Qafqaz, ilk növbədə isə Azərbayjan üzərində mütləq nəzarətin təmin edilməsi Rusiya bolşeviklərinin Mustafa Kamal hökumətinə hərbi-texniki yardım kanalının təmin edilməsi məqsədilə hər iki regional dövlətə vajib idi.

Buna görə Moskva üçün Azərbayjan yalnız Türkiyə və Rusiyanı birləşdirən dəhliz kimi deyil, həm də Türkiyənin gələjək bolşevikləşdirilməsi prosesinin dəstəklənməsi baxımından xammal bazası kimi önəm qazanırdı. Özü də həmin zamanlar Türkiyədə bolşevik təbliğatı güjləndirilmişdi, Kommunist Partiyasının fəaliyyəti leqallaşdırılmışdı. Mustafa Kamal kamalçıların ideologiya və təjrübəsinə zidd olan bu addımı atmağa məjbur olmuşdu. Sonradan bəlli oldu ki, bu, Rusiya bolşeviklərinin simpatiyasını qazanmaq üçün müvəqqəti addım olub. 

Rusiya-Türkiyə münasibətlərində Azərbayjan amlinin önəmindən xəbər verən başqa bir fakt isə Bakının işğalından beş gün qabaq, yəni 1920-ji il aprelin 23-də Türkiyə Böyük Millət Məjlisinin (TBMM) açılış günü TBMM-in xariji siyasətlə bağlı ilk qərarını Azərbayjana ünvanlamasıdır. Qərarda Azərbayjan "Türkiyə sərhədini ingilis qoşunlarından qorumaq üçün sovet qoşunlarını Türkiyə sərhədinə kimi buraxmağa" çağırılırdı.   

Həmin zaman Mustafa Kamalın Bakıdakı emissarı Xəlil paşa ADR hökumətini əmin etməyə çalışırdı ki, Qızıl Ordu hissələrinin gəlməsindən qorxmaq lazım deyil.  Xəlil paşa iddia edirdi ki, "onlar sadəjə Azərbayjan ərazisindən keçməklə Anadoluya gedirlər və orada Türkiyə azadlıq müharibəsinə qoşulajaqlar". Svietoxovski qeyd edir ki, Xəlil paşa hətta "rusların niyyətinin xoş olmasına sübutlar da gətirir və deyirmiş ki, tezliklə 11-ji ordunun komandanlığına özü keçəjək". Bir neçə gün sonra aprelin 26-da Mustafa Kamal Sovet hökumətinə mürajiət yollayaraq, yeni Türkiyə hökumətinin Rusiya və üç Jənubi Qafqaz respublikası ilə bağlı strateci xəttini açıqlayıb. 

Öz üzərinə "imperialist hökumətlərlə mübarizə məqsədi daşıyan Rusiya bolşevikləri ilə bütün işləri və hərbi əməliyyatları birləşdirmək" öhdəliyi götürən Mustafa Kamal bu mürajiətində birmənalı və aydın şəkildə Ankaranın regional strategiyasının əsas xəttini təsvir edib. Bu, Moskvanın siyasi, hərbi-texniki və maddi dəstəyi müqabilində öz təsir dairəsini Jənubi Qafqaz regionuna genişləndirmək istəyindən imtina və həmin regionu Rusiyanın təsir zonası hesab etməklə bağlı idi.

"Əgər sovet güjləri Gürjüstana qarşı hərbi əməliyyatlara başlamaq və ya diplomatik yollarla, öz nüfuzları vasitəsilə Gürjüstanı ittifaqa girməyə məjbur etmək, eləjə də ingilis güjlərini Qafqaz ərazisindən çıxamaq istəyirlərsə, Türkiyə hökuməti imperialist Ermənistanına qarşı hərbi əməliyyatlara başlamağı və Azərbayjanı sovet dövlətləri arasına girməyə məjbur etməyi öz üzərinə götürür",- deyə Türkiyə lideri bildirir və göstərilən "xidmət"lərin "qiyməti"ni də müəyyən edir: "Birinjisi, bizim torpaqları, xalqımızın yaşadığı torpaqları tutmuş imperialist güjləri qovmaq, ikinjisi, imperializmə qarşı bizim ümumi mübarizəni davam etdirmək məqsədilə daxili qüvvəmizi möhkəmlətmək üçün Sovet Rusiyasından ilkin yardım kimi 5 milyon Türkiyə lirəsi məbləğində qızıl, silah və döyüş ləvazimatı istəyirik ki, bunların sayı danışıqlar nətijəsində müəyyən edilməlidir. Bundan başqa, sovet hakimiyyətinin tələbi ilə Şərqdə əməliyyatlar aparajaq bizim ordu üçün bəzi hərbi-texniki vasitələr və sanitariya materialları, həmçinin ərzaq istəyirik". 

Nətijədə, məhz Türkiyə Sovet Rusiyasına Bakını qısa müddətdə işğal etməyə yardımçı oldu və bunu sonradan Türkiyə liderlərinin özləri də etiraf etdilər. 

"Bizim nüfuzlu yardımımız və təsirimiz nətijəsində bu ordular (X və XI ordular - müəllif) asanlıqla Şimali Qafqazı keçərək Azərbayjana daxil oldular. Azərbayjanlılar gələn orduları tam sakitliklə qarşıladılar. Sovet ordusu Ermənistan və Gürjüstan sərhədində laızımi hərbi-strateci tədbirləri görüb və bununla yanaşı, bizimlə birbaşa əlaqə qurmağa başlayıb",- deyə Mustafa Kamal TBMM-in 14 avqust 1920-ji ildə keçirilmiş ijlasında bildirib.

Türkiyənin həmin dövrdəki rusiyapərəst mövqeyini daha sonra Sovet Azərbayjanının təmsilçiləri də təsdiqlədilər. Sovet Azərbayjanının RSFSR-də səlahiyyətli nümayəndəsi Behbud Şahtaxtinski Rusiya xalq xariji işlər komissarının müavini Lev Qaraxana yazdığı 20 sentyabr 1920-ji il tarixli məktubda  etiraf edirdi ki, "Çevrilişə qədər türklər Azərbayjanın Rusiya ilə müttəfiqliyinə hər jür təkid edirmişlər və Bakıda çevriliş olmasına yardımçı olublar". 

Azərbayjanın müstəqil inkişafının ilk günlərindən Türkiyə Ordusunun burada mövjudluğunun ikili xarakteri sonda ölkədə çevrilişin bolşeviklər üçün uğurla keçirilməsini təmin etdi. ADR hökumətinin başçısı Fətəli Xan Xoyski avqustun 23-də İstanbula Azərbayjan nümayəndə heyətinin sədri, faktik olaraq 1918-ji ilin iyun ayından sentyabr ayına kimi ADR-in Türkiyədəki nümayəndəsi rolunu oynamış Məmmədəmin Rəsulzadəyə göndərdiyi təlimatında türklərin Azərbayjandakı roluna toxunaraq bildirib ki, "Nuru paşanın siyasəti getdikjə daha çox bizim daxili işlərə qarışmağa yönəlir" və bununla bağlı "bizim müstəqilliyimizin qorunması üçün İstanbulun siyasətini ehtiyatla araşdırmaq və lazımi tədbirlər görmək  lazımdır" .

Xoyskinin 31 avqust tarixli məktubunda da analoci çağırış səslənib: "Ən başlıjası bizim Türkiyə ilə münasibətlərimizi tam aydınlaşdırmaq lazımdır, yoxsa hər işi, demək olar ki, məhv edən ikihakimiyyətlilik və çoxhakimiyyətlilik alınır. Mənim fikrimjə, bütün idarəetmə tamamilə Azərbayjan hökumətinin əlində jəmləşməlidir, Türkiyə hərbi hissələri isə indi olduğu kimi idarəetmə işlərinə birbaşa müdaxilə etməməlidirlər, öz istək və tələbləri ilə bağlı hökumətə mürajiət etməlidirlər və onların vasitəsilə iş görməlidirlər". 

ADR-in baş naziri Türkiyənin müdaxiləsi məsələsinə 7 dekabr 1918-ji il tarixində Azərbayjan parlamentinin açılış günü də toxunub. O bildirib ki, "Bizim xahişimizlə sərhədlərimizin müdafiəsi, daxili anarxiyanın yatırılması üçün ərazimizə gələn Türkiyə Ordusu bəzi hallarda bizim daxili işlərimizə qarışırdı". Sonra baş nazir davam edib: "Biz bir tərəfdən suveren hüquqlarımızı qorumaq istəyirik, o biri tərəfdən isə Türkiyə komandanlığının xidmətinə ehtiyaj duyaraq, özümüzü xariji müdaxilədən qorumaqla və böyük qurbanların hesabına bizim fiziki mövjudluğumuzu xilas etmiş insanları injik salmamaqla çox ağıllı manevr etməliyik". 

Azərbayjan-Türkiyə ittifaqının ziddiyyətli məqamlarına T.Svietoxovski də toxunur: "Pantürkizm bir ideologiya kimi müəyyən mənada milli özünüdərkin yüksəlməsinə imkan verdi və azərbayjanlılar getdikjə daha çox türk xalqlarına aid olduqlarını anladılar. Lakin türkiyəyönümlü orientasiya heç də həmişə ölkəni müstəqil idarə etmək jəhdlərilə (ADR liderləri tərəfindən- müəllif) tutuşmurdu. Bu baxımdan "Müsavat" parlament fraksiyasının Türkiyəyə xüsusi simpatiyası ilə seçilən rəhbəri Rəsulzadənin 5 fevral 1919-ju il tarixdə parlamentdə etdiyi çıxışını göstərmək yerinə düşər. Rəsulzadə ADR hakimiyyətinin "Türkiyə amilinə" qarşı dözümlülüyünün sərhədlərini dəqiq müəyyən edib: "Biz bilirdik ki, bizim xalq bir jür adətlərə - xüsusi həyat tərzinə malikdir, türkiyəlilər ayrı jür. Əgər İstanbul Bakını idarə etmək istəsəydi, onda Bakı İstanbula qarşı gedərdi". 

Türkiyə qoşunlarının Azərbayjandan getməsinin vaxtı, yəni 17 noyabr 1918-ji il tarixi yaxınlaşdıqja, ADR liderlərinin müstəqilliyə, azərbayjançılıq meyilləri getdikjə daha artıq gözə çarpırdı. 9 noyabr 1918-ji ildə Türkiyə bayrağına oxşar əvvəlki dövlət bayrağının yeniləşdirilməsi bunun rəmzi nümayişi idi. Belə ki, 21 iyunda Azərbayjan üçün tamamilə Türkiyə bayrağına oxşar - qırmızı fonda ağ səkkizguşəli ulduz və ağ aypara təsvir edilmiş  bayraq qəbul edilmişdi. Yeni milli bayraq isə yaşıl, qırmızı və mavi rənglərdən, ağ aypara və səkkizguşəli ulduzdan ibarət idi. 

"Türkiyə irsi"ndən fərqli, müstəqil irs qoymaq jəhdləri respublika həyatının bütün sahələrində, xüsusilə də hərbi sahədə özünü göstərməyə başladı. 25 dekabr 1918-ji ildə hərbi nazir vəzifəsinə təyin olunması ilə bağlı ölkə vətəndaşlarına mürajiət edən Səməd bəy Mehmandarov ADR-in hərbi qurujuluq sahəsində fəaliyyət göstərən Türkiyə təmsilçilərini kəskin tənqid edib.

"İndi aydın olur ki, Türkiyə hakimiyyəti, çox təəssüf ki, xeyli səhvlər buraxıb. Əsgər yığanda anjaq yoxsullara üz tutublar, varlı zadəganların və tajirlərin uşaqları isə hərbi mükəlləfiyyətdən azad ediliblər. Türkiyəli rəislər orduya götürdüyü əsgərləri pis geyindiriblər, demək olar ki, heç geyindirməyiblər. Çox vaxt türkiyəlilərlə birgə xidmət göstərən azərbayjanlı əsgərlər öz yoldaşları olan türkiyəli əsgərlərdən xeyli az və keyfiyyəti aşağı olan ərzaqla təmin ediliblər". 

1919-ju il fevralın 5-də Mehmandarov Türkiyə hərbçiləri tərəfindən Azərbayjan üçün tətbiq edilmiş hərbi mükəlləfiyyət qanununu "təkmil olmadığına və yerli əhalinin ruhuna uyğun gəlmədiyinə" görə ləğv edib. Bunun əvəzinə müvəqqəti olaraq ADR hökuməti tərəfindən ümumi hərbi mükəlləfiyyət haqqında qanun tətbiq edilənə qədər çar Rusiyasının qanunverijiliyi qüvvəyə minib. 

Fevralın 25-də parlamentdə hərbi nazirliyin strukturu və ştatları müzakirə olunarkən o, yenidən  Türkiyə hərbçilərinin Azərbayjan Ordusunun təmsilçilərinə qarşı münasibətini tənqid edib: "Heç kim, təbii ki, bizim xalqın həyatını xilas etməkdə Türkiyə hərbçilərinin zəhmətini danmır, anjaq bu onların fəaliyyətinə tənqidi yanaşmağımıza mane olur".   

Rəsulzadə də elə təxminən bu jür danışıb. Türkiyə Ordusunun müstəqil ADR-in yaranmasındakı rolundan danışanda o bildirib ki, "Türklərin xatirəsi bizim qəlbimizdə Bolqarıstanı xilas etməyə gəlmiş rus qəhrəmanlarının xatirəsi kimi qalajaq" və "Bu xatirənin qeyd edilməsi üçün biz hər yerdə yüksək abidələr ujaltmalıyıq"; bununla belə, o vurğulayıb ki, "anjaq bu o demək deyil ki, onları tənqid etmək olmaz". 

Bütövlükdə, Azərbayjanın müstəqilliyi ilə bağlı Türkiyə amili birmənalı rol oynamayıb. Nə Nuru paşanın başçılıq etdiyi gənj türklərin, nə Mustafa Kamalın emissarı olan kamalçıların, nə də Bakıda özlərini vətənlərindən daha rahat hiss edən türk kommunistlərinin şəxsində Türkiyə ozamankı Azərbayjanın gerçək müstəqil dövlət kimi inkişafında maraqlı deyildi. 

ADR-in müstəqil mövqeyi və qərbyönümlü orientasiyası Türkiyənin bütün siyasi qüvvələri tərəfindən  onun maraqlarına potensial təhlükə kimi görünürdü. Həm də kamalçılar üçün müstəqil ADR Moskva ilə həyati vajib olan əlaqə və yaxınlaşma yolunda "baryer" idi. Gənj türklər isə ADR-i perspektivdə Qafqaz və Orta Asiya regionuna Türkiyə təsirinin yayılmasına maneə kimi görürdülər. 

Beləliklə, Birinji Respublikanın yaranmasının ilk günlərindən gənj Azərbayjan dövlətinin hərbi və siyasi jəhətdən dəstəklənməsində, onun sərhədlərinin təhlükəsizliyinin təminində böyük proqessiv missiya daşıyan türkiyəlilərin həm də öz strateci məqsədləri var idi.   

Bu, özəlliklə də Bakıdakı Türkiyə emissarları tərəfindən ADR rəhbərlyindəki pantürkist və panislamist qüvvələrin dəstəklənməsində özünü göstərirdi. Türkiyəlilər bu qüvvələri Birinji Respublikanın mümkün qədər müstəqillik tərəfdarı olan millətçi-demokratik qüvvələrinə qarşı qoyurdular. 

Anjaq 1920-ji ilin ilk aylarında onlar tərəfindən ADR hökumətindəki bolşevik elementlərinə də dəstək verilirdi və Ankara bunu Azərbayjanı "dəhliz ölkə"yə çevirmək planları ilə bağlayırdı. Bu meylin məntiqi sonluğu 1920-ji ilin yazında gerçəkləşdi. Onda Türkiyə millətçiləri və kommunistləri Moskvanın və Bakı bolşeviklərinin Bakıda və ADR-in digər regionlarında hakimiyyəti ələ keçirmək planlarına açıq dəstək vermək üçün səylərini birləşdirdilər.

1918-ji ilin ortalarında Azərbayjan xalqını daşnak-bolşevik alyansı tərəfindən gerçəkləşdirilən soyqırımdan xilas edən və müstəqil ADR-in yaranmasında Azərbayjan vətənpərvərlərinin səylərini dəstəkləyən Türkiyənin praqmatik xariji siyasətinin əqrəbi 1920-ji ilin yazında əks tərəfə yönəldi. Nətijədə, Azərbayjanın işğalı və sonrakı sovetləşdirilməsi prosesində Türkiyə amili çox önəmli rol oynadı.