TARİXİ MÜALİCƏ EDƏN TƏBİB

Belə bir ifadə var ki, bərpa sənəti həyatın dadını hiss edənlərin elitar məşğuliyyətidir! Bununla belə, bərpa (latınca “restavratio” - “bərpa etmə”) - sənət əsərinin həyatının ən qapalı sahələrindən biridir. Ekspozisiya zallarına gələrkən, biz heç vaxt bu sənət əsərlərinin bizdən əvvəl, yüz, bəzən üç yüz il əvvəl başına nələr gəldiyini düşünmürük. Bərpaçı hər eksponatın həyat tarixini oxuyur, səbirlə, skalpellə əsrlərin tozunu təmizləyərək yüzilliklərin sirlərini açır.

Tarix sənət əsərlərinin qorunması və bərpasına münasibətin hər zaman birmənalı olmadığı dövrləri də xatırlayır. Məsələn, intibah dövründə antik dövrün abidələrini diqqətlə qoruyub bərpa edirdilər, lakin eyni zamanda orta əsrlərə aid əsərlərə heç dəyər vermir və hətta onları məhv edirdilər! Lakin bir gün bəşəriyyət “zamanın toxunuşu”nu özündə daşıyan hər bir əsərin dəyərini dərk edib. Nəticədə, o vaxtdan bəri bərpaçılıq bir elm və sənətə çevrilib.

Bəs bu sahənin pərdəarxası necədir? Əməkdar rəssam, bərpaçı, Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyinin Elmi bərpa şöbəsinin müdiri Natiq SƏFƏROV bu istiqamətlərin harda bir-biri ilə qırılmaz şəkildə qovuşduğundan danışıb.

- Azərbaycan bərpa məktəbinin tarixi ötən əsrin 50-ci illərinin ortalarında, yəni Azərbaycanın ilk peşəkar bərpaçı-rəssamı Fərhad Hacıyevin 1957-ci ildə Moskvada təhsilini bitirərək Bakıya qayıtması ilə başlayıb. O, bu gün Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyi adını daşıyan muzeyin bazasında kiçik bərpa emalatxanası yaratdı. Uzun müddət tək işlədi. 1970-ci illərin sonunda onun təşəbbüsü ilə emalatxana bu sahədə bir neçə istiqaməti əhatə edən Mərkəzi Bədii Bərpa Emalatxanasına çevrildi. Onun kiçik heyətinə mən də daxil oldum və bu strukturun Muzey Sərvətləri və Xatirə Əşyalarının Elmi Bərpa Mərkəzinə çevrilməsinin şahidi oldum. Beləliklə deyə bilərəm ki, həyatımın, demək olar ki, yarım əsri incəsənətin ən qapalı, lakin eyni zamanda ən maraqlı sahələrindən biri ilə ayrılmaz şəkildə bağlıdır. Artıq çoxdan bu illər ərzində neçə sənət əsəri üzərində işlədiyimin hesabını itirmişəm. Ən müxtəlif əsərlər İncəsənət Muzeyindəki laboratoriyamız, həmin ilk emalatxananın bazasında fəaliyyət göstərərək, onun özünəməxsus davamçısına çevrildi. Bu gün onun divarları arasında çalışan ixtisaslı mütəxəssislər, bu sözdən çəkinmirəm, onun fondlarında saxlanılan xəzinələrə qayğı göstərirlər.

-Yəqin ki, bu sahədəki iş sizi xüsusi “pasiyentlər”lə qarşılaşdırır...

- Belələrindən biri kimi mən Azərbaycan Dövlət Kukla Teatrının foyesində böyük Toğrul Nərimanbəyov tərəfindən çəkilmiş 300 kvadrat metr təsviri pannonu adlandıra bilərəm. O, bunu çəkərkən binanın sahil zonasında yerləşdiyini və ona xas olan yüksək rütubəti nəzərə almamışdı. Əslində, yaradıcı insanlar müşayiət edən şərtlər barədə az düşünürlər. Buna görə də rəsmin əsasında suvaq, gil və saman qarışığı var idi ki, onlar da nəmə davamlı materiallar deyil. İllər sonra təsvir qatı əsas divardan ayrılmağa başladı. Böyük rəssamın şah əsərini xilas etmək və qorumaq üçün divarları möhkəmləndirmək lazım idi. Və çoxsaylı analizlərdən sonra bərpaçılar qrupu rəsmi möhkəmləndirmək üçün lazımi resept yaratdı. İtirilmiş yerlər bərpa edildi. Səthi rütubətin pannonun əsasına daxil olmasına imkan verməyən xüsusi qoruyucu mum təbəqəsi ilə örtdülər. Bu günə qədər mən gedib rəsmin vəziyyətini izləyirəm və məmnunam ki, təxminən iyirmi il keçməsinə baxmayaraq, heç bir yan təsirlər yoxdur.

Həmçinin Milli Məclisin binasındakı pannonu xatırlayıram ki, onun müəllif rəsmi təkcə zamanın təsirinə deyil, həm də mexaniki zədələrə məruz qalmışdı. Bu da artıq qeyd etdiyim bizim bərpa işimizin diqqət mərkəzində olmuşdu.

Nisbətən yaxın zamanlarda olan böyük işlərdən Gəncədə rəsm əsərinin unikal “transplantasiya əməliyyatı”nı əlamətdar hadisə adlandıra bilərəm. Bu hadisə yaradıcılıq bioqrafiyamda tamamilə gözlənilməz oldu. Hər şey şəhər sakinlərinin Mehriban xanım Əliyevaya müraciəti ilə başladı. Onlar zəlzələ nəticəsində dağılmış və o zaman kitabxana kimi istifadə olunan qədim məscid haqqında danışdılar. Məscidi yerində işıqlandırmaq üçün mobil telefonlardan istifadə etməli olduq, çünki artıq qaranlıq düşmüşdü. Şahidlərin dediyinə görə, parlaq, bir qədər kəskin işıq, xətti işığı xatırladan bir şey, sanki içəridə olanları başqa bir ölçüyə köçürdü. Xatırlayıram ki, özüm də ilk növbədə eyni üsulu təkrarladım və həqiqətən də, gördüklərimin qeyri-reallıq olduğunu hiss etdim: başqa bir məkan və təkrarolunmaz hisslər. Toğrul Nərimanbəyovun müəllifi olduğu P-şəkilli rəsmin yerləşməsi artıq qeyri-adi süjet ilə dolu idi və rəssamın dahiliyini vurğulayırdı. Qrafika və rəssamlıq o qədər üzvi şəkildə bir-birinə qarışmışdı ki, bunu az adam bacara bilərdi. Yəqin ki, buna görə də kifayət qədər cəsarətli bir təklif etdim: “Mən bütün pannonu çıxara və onu seçdiyiniz istənilən səthdə şaquli müstəvi şəklində yerləşdirə bilərəm. Sadəcə divarı göstərin”. Düzdür, əvvəlcədən başa saldım ki, bu ciddi maliyyələşdirmə tələb edəcək. Həqiqət naminə etiraf edim ki, belə bir şey ilk dəfə edilirdi. Və əvvəlcə özüm də bilmirdim haradan başlayım, necə həyata keçirim. Digər suallar da var idi.

Deyə bilərəm ki, biz yerli tarixdə pionerlər olduq. Çünki belə işləri bizdən əvvəl də, sonra da heç kim görməmişdi. Bu, özünəməxsus peşəkar çağırış idi və səlahiyyətli qurumlardan razılıq gözləyərkən artıq ağlımda işə necə yanaşacağımı hesablayırdım. Bütün şəraiti yaradan dövlətimizin ali rəhbərlərinə təşəkkür etməkdən yorulmayacağam. Və böyük Azərbaycan rəssamının unikal əsərlərindən birini bu gün Gəncə Dövlət F.Əmirov adına Filarmoniyadakı “Urban Centre”də xüsusi ayrılmış Toğrul Nərimanbəyov “guşəsində” bütün əzəməti ilə görmək olar. Amma bundan əvvəl təsviri qatı divardan millimetr-millimetr ayırarkən qana bulaşmış barmaqlar var idi. Bu ayrıca bir macəra idi, çünki suvağın dərinliyi və tərkibi hər yerdə fərqli idi. Rəsmin üst səthinin sökülməsi və konservasiyası üçün komandamız tərəfindən hazırlanmış yeniliklərdən istifadə etdik, tikişləri diqqətlə işləyərək, onu ayırdıq. Pannonun özünün sahəsi 80 kvadratmetr idi və üç divarda yerləşirdi, ona görə də onu kvadratlarla çıxarmaq qərarına gəldik. Təmizlənmiş 3-4 mm qalınlığında rəsm qatının yerləşdirildiyi əsas üçün xüsusi tərkib yaratdıq. Sonradan bütün bunları filarmoniyada 16 m 20 sm uzunluğunda pannoya ideal uyğun gələn divarda vahid əsər kimi birləşdirdik. İndi tam bərpa etdiyimiz məşhur “Nizami – Puşkin” əsəri qədim məscidin tavanı altında gizlənmiş kiçik kitabxanadan çıxaraq insanlara qovuşdu. Yeri gəlmişkən, onlar bütün işimiz boyunca həqiqi maraq göstərirdilər. Xatırlayıram ki, şəhər sakinləri, xüsusilə axşamlar, bir qədər aralıda toplaşır və xarici şüşə divarların arxasından bir şey görməyə çalışırdılar. Və nə qədər xoş sözlər eşitdik, nə qədər qayğı göstərildi! Nərimanbəyovun Gəncə irsini ilk dəfə görənlərin heyranlığını sözlərlə ifadə etmək mümkün deyil. Mən bir çox sənət şedevrləri ilə tanışam, amma buna bənzərinin şahidi olmamışam. Bir pannoda iki bərabər səviyyəli dünya şairlərinin - Nizami və Puşkinin qrafik portretləri var. Rəssam onların əsərlərinin bədii dünyasını solda və sağda yerləşən oğlan və qız uşağının sanki açdığı təsviri səbət xalçasına yerləşdirib. Mən Toğrulun bu əsərinə vurulmuşam, onu təkrarlamaq mümkün deyil. Sadəcə onun çoxqatlı hekayəsini özünə hopdura bilərsən. Bu, ayrıca bir nağıldır. Və indi onun mənim ruhumun bir hissəsini də saxladığını düşünmək mənim üçün xoşdur.

- İncəsənət əsərlərinin bərpası üzərində işləyən zaman tarixə toxunuşu hiss edirsinizmi?

- Bir vaxtlar belə bir fikir söyləmişdim: yaxşı bərpaçı o zaman peşəkar olur ki, bərpa işləri prosesində istər-istəməz sənət əsərinin yarandığı zaman kəsiyinə qərq olur və özünü onun müəllifi kimi təsəvvür etməyə başlayır. Və mən də istisna deyiləm, gah flamand və ya fransızların, italyan və ya almanların, gah da rus rəssamlarının birinin obrazında özümü sınayıram. Hələ Azərbaycan mədəniyyətinin nümayəndələrindən bəhs etmirəm. Bərpa işi, sonsuz dialoq və rəssamın ruh halının əksidir: bax burada o əsəbi olub, burada fasilə verib, burada isə sadəcə ruhən dincəlib. Sanki beyin yenidən qurulur və əl dəyişir, texnika özü “aparır”. Başqa cür mümkün deyil. Əks halda, bu artıq şərti Repin olmayacaq. Beləcə yaşayıram, sanki əsrdən əsrə hansısa bir portal vasitəsilə keçərək bu və ya digər müəllifin təcəssümünə çevrilirəm. Və bu, özünü bərpa etmənin inanılmaz bir sistemidir. Bütün mən şeylər sanki yox olur, əhvali-ruhiyyə və gücdə meydana gələn düşkünlük heçliyə qarışır, mən isə heç nə ilə müqayisə olunmayan xoşbəxtlik hiss edirəm!

- Əgər rəsm bərpaçının əlinə düşübsə, demək, həmin əsərin artıq problemi var. Həmin an nə hiss edirsiniz?

- Dərhal qəlbim ağrımağa başlayır. Həmin an yardım variantlarını düşünməyə başlayıram. Dövlət Ekspert Komissiyasının üzvü olduğum üçün, insanların şəxsi miraslarından nəsə gətirdiklərini çox görmüşəm. Elə olub ki, onları satmaq imkanları ilə maraqlanıblar. İnsanların məyusluğunu görəndə, ekspert qiymətləndirməsindən sonra onların relikviyanın yüksək qiymətinə olan ümidləri doğrulmayanda kədərlənirəm. Axı, hər belə müraciətin arxasında çox vaxt insanın yaşadığı, satışla həll etməyi planlaşdırdığı dilə gətirilməmiş problem gizlənir. Nə qədər puç olmuş xəyallar görmüşəm! Amma eyni zamanda qədim əşyanın acınacaqlı vəziyyətini görəndə, bir mütəxəssis və insan kimi onu “müalicə etməyi” təklif etməyi özümə borc bilirəm. Bu məsələdə şəxsi mənfəət güdmədiyimi izah edəndə çox vaxt insanlar şoka düşürlər. Və məni altruizm hərəkətə gətirmir. Sadəcə istəmirəm ki, xilas edə biləcəyim rəsm məhv olsun. Başa düşürəm ki, acınacaqlı vəziyyətdə daha az qiymətə satılan əsər yenə də mənə qayıdacaq. Beləliklə, müəyyən dərəcədə sahibinin gəlir əldə etməsinə kömək edirəm.

- “Əməliyyat olunmayan” bərpa halları olurmu?

- Xeyr! Bərpada konservasiya formatı var. Söhbət orijinal rəsmin 70%-dən çoxunun itirilməsindən gedir. İnanın, hətta relikviyanın 1 desimetrini belə xilas edir və qoruyuruq... Çünki bu, sənin borcundur! Qalan hallarda isə eyni təsvir qatının bərpası üzərində işləməkdə çoxlu variantlar mövcuddur. Arxivlərlə, xüsusi profil ədəbiyyatı ilə sıx işləyirik. Dünya təcrübəsinə müraciət edirik.

- Ölkəmizin bərpa sənəti digər növlərdən fərqlənirmi? Axı, bu peşənin insanları müəyyən dərəcədə milli sərvəti qoruyurlar.

- Maliyyə tərəfindən danışsaq, bərpa sənəti sahəsində dünya təcrübəsi böyük məbləğlərlə bağlıdır. Bu, tamamilə başadüşüləndir. Hər bir sənət əsəri tarixi dəyərdən əlavə, pulla ölçülən dəyərə də malikdir. Lakin bundan əlavə, ciddi “valyutalar”dan biri hər zaman təhsillə birbaşa əlaqəli olan elmi-tədqiqat bazası olacaq. Və burada Azərbaycan bərpa məktəbi ciddi üstünlüklərə malikdir. Axı, Fərhad Hacıyev bu sahədə Rusiya yanaşmasını “gətirib”. SSRİ Mədəniyyət Nazirliyinin V.İ.Surikov adına Ali Rəssamlıq Məktəbi nəzdindəki Dövlət Mərkəzi Bədii-Bərpa Emalatxanasının bərpa fakültəsinin (hazırda V.İ.Surikov adına Moskva Dövlət Akademik Rəssamlıq İnstitutu) məzunu kimi o, bərpa sənətini Moskva rəssamlıq məktəbinin İ.Qrabar, V.Çurakov, A.Yakovlev, V.Filatov və digərləri kimi korifeylərindən öyrənmişdi.

Çox yaxın zamanlarda bizdə dünya miqyasında tanınmış britaniyalı mütəxəssis olmuşdu. Onun hər hansı bir təhsil proqramı təqdim etdiyini deyə bilmərəm. Məni daha çox avadanlıq maraqlandırdı. Amma bu da başa düşüləndir, bizim fondlarımızda ən yaşlı saxlama vahidləri XVII əsrə aiddir, halbuki qərb mütəxəssisləri kökləri qədim əsrlərə gedib çıxanlarla işləyirlər. İkinci gün artıq öz fikirlərimi bildirməyə bilmədim, bu da əvvəlcə britaniyalını həm naraht etdi, həm də maraqlandırdı. Onun bizdə olduğu növbəti gün Azərbaycan həmkarlarına hörmət yarandı, bu da onun sözlərində və cavab reaksiyasında ifadə olundu, bu da mənə təlim zamanı təşəbbüsü ara-sıra ələ almağa imkan verdi. Hansısa bir məqamda məndə bacarıqlarımızla geri qalmadığımızı göstərmək istəyi yarandı və qonağa rəssamlıqda tez-tez istifadə olunan “yumurta sarısı” texnologiyasında işləməyi təklif etdim. Belə bir batl... Burada hiylə ondadır ki, sarı - birləşdirici elementdir, ağ isə sümük materialı olduğu üçün lak kimi istifadə olunur. Biz, eyni zamanda hazırlanmış yumurtaları sındırdıq və qonaq öz sarısını və ağını dərhal qaba qoymaq istədi. Mənim üçün qab öz əlim oldu, çünki sarını ağdan bu şəkildə ayırırlar - mənim üçün adi bir hərəkət, qonaq isə təcrübəsiz olduğu üçün bu problemli oldu. Mən sadəcə avropalı həmkarımı narahat vəziyyətə salmaq istəmədim, bunda heç bir fövqəladə şey olmadığını göstərərək. Biz sadəcə digər əsrlərin rəsmləri ilə işləyərkən keçmişin texnologiya fəndlərinə müraciət edirik, orada boyalar təbii materiallardan idi. Müasir rəssamlıqla bir qədər asandır, onlarda artıq daha çox kimyəvi əsaslı boyalar istifadə olunurdu. Amma qeyd edə bilmərəm ki, bəzi praktiki şəxsi işləmələr istisna olmaqla, bütün dünyada bərpa işləri oxşardır. Mən dünyanın aparıcı muzeylərinin emalatxanalarında olmuşam və tam məsuliyyətlə deyirəm ki, bizim yerli bərpa məktəbimiz heç də geri qalmır.

- Bu gün müasir texnologiyalar bərpa işləri üçün ixtisaslaşdırılmış avadanlıqlar yaratmağa imkan verir və bu isə bu peşədə çalışmağı xeyli asanlaşdıra bilər...

- Lakin avadanlıq nə qədər qabaqcıl olsa da, bu sahə ilə bağlı biliklər olmadan bərpaçı olmaq mümkün deyil! Buna görə də fəxr edirəm ki, biz biliklərlə zənginik. Mənim yanımda təhsil alıb artıq tam gücü ilə işləyən uşaqlar bacarıqlarına görə xarici həmkarlarından fərqlənmirlər. Mənim üçün xoşbəxtlikdir ki, 2000-ci ildən etibarən bizim profilli təhsil müəssisələrində bərpaya daha diqqətli yanaşılır. Bir müddət hətta özüm dərs demişəm. Sınaq və səhvlər, tədris metodologiyasının yaradılması üçün optimal variantların axtarışı yolu ilə, Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyinin əvvəlki rəhbəri Çingiz Fərzəliyevin dəstəyi ilə muzeyin bazasında tədris mərkəzi təşkil edilib və bu mərkəzə qayğını bu gün muzeyin hazırkı direktoru Şirin Məlikova davam etdirir. Artıq elmi-bərpa şöbəmizin bir hissəsinə çevrilən magistr məzunumuz var. Daha bir tələbə məzun olmaq üzrədir. Bu il üç nəfər magistr proqramına başlayıb. Beləliklə, tədricən və tələsmədən kadrlar yetişdiririk ki, məktəbimiz ən yüksək səviyyədə savadlı mütəxəssislərlə təmsil olunsun, onların bilikləri yalnız və ya əsasən nəzəriyyədən deyil, həm də təcrübədə “sınaqdan keçirilmiş” olsun.

- Amma siz həm də praktik rəssamsınız. Bərpaçı peşəsinə sıx cəlb olunduğunuz üçün rəssamlıqda özünüzü itirmirsiniz?

- Gizlətməyəcəm ki, peşəm mənə mane olur. Əgər mən bu yolu seçməsəydim, bəlkə də yaxşı rəssam ola bilərdim. Bunu işlərimi görənlərin rəyinə əsaslanaraq deyirəm. Hələ də elə olur ki, yalnız bərpaçı kimi qəbul edilirəm. İnsanlar mənim əsərlərimlə tanış olanda onların nə qədər təəccübləndiyinin şahid olmuşam. Yadımdadır, 2007-ci ildə Bərpa Mərkəzində mütəxəssis həmkarlarımızın qrup sərgisi çərçivəsində öz fərdi işlərimi də təqdim etdim. Ozamankı mədəniyyət naziri ona təqdim edilən işləri görəndə açıq-aşkar təəccübləndi və mənim əsərimə heyran olduğunu bildirdi. Yaxud elə həmin vaxt xalq rəssamlarından biri heyrətləndi və özünü saxlaya bilməyib soruşdu: “Sən həm də rəsm çəkirsən?”... Mən daim vurğulayıram ki, mən rəssam-bərpaçıyam, əksinə yox! Və təhsilimi rəssam kimi almışam, sonradan bərpaçı ixtisasına yiyələnmişəm. Əmim məni incəsənətin bu sahəsinə bu səviyyədə cəlb edə bilib. Amma peşəmə görə işləri ilə “ünsiyyətdə olduğum” rəssamların təsiri də olur, həm də çox fəal şəkildə. Həm süjet, həm də texniki cəhətdən. Həqiqət naminə qeyd edim ki, mənim üçün rəssam kimi yaxşı iş əldə etmək üçün dayaq məhz əsas fəaliyyətimin verdiyi texnologiya və incəlik bilikləridir. Sadəcə mənim müəllif yaradıcılığım heç də xətti deyil və uzun fasilələr olur. Fırçaları əlimə yalnız “ilham gələndə” alıram.

- Siz demək istəyirsiniz ki, bərpaçı peşəsi üçün klassik məktəb keçmək lazımdır?

- Mütləq! Mən indi texniki məqamlardan danışmıram. Tarixi işə fırça və boyalarla yanaşanda burada rəssamın əli və gözü olmadan keçinmək mümkün deyil! İnsan formanı hiss etmək üçün rəssam olmalıdır. Axı, biz müxtəlif dərəcədə itirilmiş təsvir səthlərində işləməli oluruq. Məsələn, portret çəkməyin xüsusiyyətlərini bilmədən, sən çətin ki, tarixi dəyəri müəllifə xas olan tərzdə ilkin görünüşünə qaytara biləsən. Klassik məktəbin verdiyi çoxsaylı incəliklər onunla bərabər səviyyədə "danışmağa" imkan verir. Deməli, bərpaçı kimi sən özünü təsdiq etmisən.

- Başa düşdüyüm qədəri ilə, yalnız daxili meyil və spesifikanı dəqiq anlamaqla əsl bərpaçı olmaq mümkündür.

- Şübhəsiz! İlkin mərhələ var ki, bərpa sənətini öyrənmək istəyənlərlə söhbətlər aparıram, işimizin mahiyyətini izah edirəm, uşaqların potensialını yoxlayaraq müəyyən tapşırıqlar verirəm. Mənim üçün bu və ya digər tələbənin hansı kateqoriyalı mütəxəssis səviyyəsinə çata biləcəyini anlamaq vacibdir. Hesab edirəm ki, insan bərpaçı peşəsini seçərkən onu qarşıda nələrin gözlədiyinə hazır olmalıdır.