TAHİR MƏMMƏDOVUN RƏSMLƏRİNİN MAQNETİZMİ VƏ SİRRİ

Bu yaxınlarda rəssamlıq mağazalarımız və qalereyalarımızın rəflərində “Tahir Məmmədov: rəngkarlıq, qrafika, fotoqrafiya” adlı monoqrafiya peyda olub. Bu geniş nəşrlə tanınmış fırça ustası, Azərbaycanın Əməkdar rəssamı, professor Tahir Məmmədovun böyük yaradıcılıq yolunun bütün nailiyyətləri açıqlanır.

Kitabda təkrarolunmaz üslubu ilə seçilən rəssamın əlli ili keçmiş yaradıcılıq yolundan bəhs olunur. Ustadın yaradıcılığının başlanğıcı keçən əsrin 70-ci illərinə təsadüf edir, o zaman rəssamlıq məkanında “sərt üslub” hakim idi. Onun bütün yaradıcılığı boyunca yaratdığı müxtəlif janrlardakı əsərlərdə rəssamın üslubunun təkamülünü müşahidə edirik və bunun nəticəsində onun estetikası tədricən “tanınma əlaməti” qazanır. Bu gün Tahir Məmmədovun rəsmləri xarici ölkələrdəki rəsm qalereyaları və nüfuzlu kolleksiyalarını bəzəyir.

- Hazırda rəssamlıq bütün zamanlarda olduğu kimi, aktualdırmı?

- Bəli, rəssamlıq aktualdır və hər zaman belə olacaq. Çünki bu, canlı, insan emosiyalarının mütləq iştirakını nəzərdə tutan sənət formatıdır. Buraya görmə, eşitmə, material ilə taktil təmas, refleksiya, toplanmış təcrübə və neyroşəbəkənin heç vaxt malik olmayacağı daha bir çox incə nüanslar daxildir. Axı, o, empatiyaya malik deyil! Rəssamlığı dünyanın rəssamın şüuru və əlləri vasitəsilə yenidən dərk edilməsi olmadan qavramaq mümkün deyil, o, həmişə özündə müəllifdən nəsə ehtiva edib və qaçılmaz transformasiyadan keçib. Beləliklə, əsrlər boyu sənətin bütün növləri və janrları müəyyən əsaslara söykənərək, insanlara müraciət edərək, istiqamətlərini dəyişiblər. İntibah, barokko, rokoko, klassisizm, tənqidi realizm, postrealizm və s. öz ustadları tərəfindən təcəssüm etdirilərək bir-biri ilə qarışıb. Və müasir sənətdə baş verənlər də normal prosesdir.

- Lakin impressionistlərin erkən işlərində hər zaman akademik yanaşma nümunələri tapmaq mümkündür.

- Buna görə də hesab edirəm ki, həmin impressionistlərin mütləq klassik məktəbdən keçdiyini qeyd etmək vacibdir. Bununla yanaşı, onlar emalatxanalardan çıxaraq öz istiqamətlərini yaratdılar: “impression” - təəssürat. Şüurda həkk olunmuş anı onlar kətan üzərində çatdırmağa çalışırdılar. Müəllif bir mövzu üzərində ciddi işləyəndə, qaçılmaz olaraq dərinləşmə baş verir. O, kompozisiyanı dəyişir, onun informasiya sırasını və palitrasını zənginləşdirir, rəngin səslənməsində işıq və kölgənin canlı oyununu və ən incə nüanslarını çatdırmağa çalışır və bu da impressionizmdə cəlbedici olan məqamlardır.

- Uzun illər ərzində gənc rəssamlarla çalışdığınıza görə siz onların indiki baxışını hər kəsdən daha yaxşı anlayırsınız.

- Rəssamlıq Akademiyasının professoru və Rəssamlar İttifaqının Gənclər Birliyinin sədri olaraq, tamamilə gənclərin yaradıcılığı ilə bağlı proseslərə cəlb olunmuşam. Ölkəmizdə Azərbaycanda Gənclər Günü geniş qeyd olunur. Gənclər və İdman Nazirliyinin himayəsi altında keçirilən illik sərgilər bu sənətə başlayan rəssamların nailiyyətlərini və prioritetlərini nümayiş etdirir və onların məlumatı haradan aldıqları və nəyə istiqamətləndiyini düşünmək üçün zəmin yaradır. Mən bəzən peşəkarlığın və yaradıcılıq azadlığının təməli olan klassik məktəbin əhəmiyyətinin inkar edilməsi tendensiyasını müşahidə etməkdən bir qədər kədərlənirəm. Sənət böyük əməkdir. Rəssam rəngin və işığın düşüncə və hissləri ötürmək alətləri kimi nə olduğunu anlamağı öyrənmək üçün öz təşəkkülünün mərhələlərini yaşamalıdır.

- Bəs başqalarını maraqlandıra biləcək işlər necə yaranır?

- Marketinq təsviri incəsənət bazarında əhəmiyyətli rol oynayır. Bu mənada bir çox məsələ sənət bazarının fəaliyyətinə təsir edən incəsənət dilerlərindən asılıdır. Həm rəsmlərlə, həm də birbaşa rəssamlarla bağlı məşhur hekayələr onlara məxsusdur. Onlar bir rəssamı zirvəyə çatdıra bilən və müvafiq olaraq əsərlərinin qiymətini artıra bilən “raskrutka” üçün məsuliyyət daşıyırlar. Və bunda həqiqət payı var. Rəssamın ac olmalı olduğu fikrini qəbul etmirəm. O da əsərlərinin ona gətirməli olduğu rifah içində yaşamaq hüququna malikdir. Təəssüf ki, bu gün əsərlərin çox vaxt emalatxanalarda qaldığını qeyd etməliyik. Bu problem sosial xarakter daşıyır və dünya səviyyəsində sənət bazarına xasdır. Rejissor Andrey Konçalovski müasir incəsənət mövzusuna toxunaraq deyib ki, incəsənət biznes mənbəyinə çevrilib. İstənilən rəsmi satmaq olar, lakin... rəssam, öz təbiətinə görə, növbəti əsərinə sərf edə biləcəyi vaxt və enerjisini itirərək satışla məşğul olmamalıdır. Sosial tələb kimi, incəsənət dilerləri də həmişə mövcud olub. Onlar qaçılmaz və zəruridir. Lakin onlar təkcə müştəri bazasının yaradılmasında deyil, həm də təsviri sənət sahəsində mütəxəssis, incəsənətşünas-menecerlər olmalıdırlar. Bu, geniş erudisiya, bədii texnologiyalar və materiallar sahəsində konkret biliklər və əxlaq kodeksi tələb edən bir peşədir. Bəli, bu, qəbul edilən nailiyyətlər və qurulmuş nüfuzla işləməyin həmişə daha asan olduğu bir biznesdir. Lakin məncə, incəsənət dilerləri, ilk növbədə, öz tamaşaçısını axtaran və savadlı menecmentdə kəskin marağı olan müasirlərimizə yönəlməlidirlər.

- Amma elə həmin incəsənət dilerləri açıq-aşkar istedadsızlığı da şərti olimpə qaldıra bilərlər!

- İncəsənətə gəldikdə, yalnız peşəkar əsərin istedadlı olub-olmadığına dəqiq qiymət verə bilər. Hər kəsin qavrayış səviyyəsi fərqlidir və bu, tamaşaçının nə qədər savadlı, nə qədər hazırlıqlı olmasından asılıdır. İncəsənət, öz mahiyyətinə görə, elitar bir sahədir. O, hər hansı digər peşəkar fəaliyyət sahəsi kimi, tam olaraq onda yaşayan, daimi məşğul olan, ciddi şəkildə öyrənənlər üçün açıq və anlaşılandır. Ayrı-ayrı sərgilərin ziyarəti məsələnin dərinliyinə cəlb olunmanın göstəricisi deyil. Rəssamlıqla ən yaxşı müqayisələrdən biri hesab etdiyim musiqidir. Bu, ya qulağa yatır, ya da yox. Qeyri-peşəkar dinləyici və tamaşaçı səviyyəsində bu, sırf intuitiv, emosional qavrayışdır.

- Sevimli bəstəkarlarınızdan biri olan Bramsın musiqisini təsvir etmək mümkündürmü?

- Onun musiqisinə münasibətim hələ uşaqlıqda şüuraltımda intuitiv olaraq yaranıb. Bu, rəsm çəkəndə özbaşına təzahür edir və tədricən baş verir, hansısa bir anda sırf rasional olaraq rəng harmoniyasında keçidi həyata keçirdiyim üçün deyil. Mən bunu yaradıcılığın ayrılmaz hissəsini təşkil edən hissi-intuitiv səviyyədə “görürəm”. Əks halda, bütün həyatınızı incəsənətdə yaşayaraq, burada və indi yaradan bir rəssam deyil, sadəcə güclü ustad olaraq qala bilərsiniz.

- Bu qabiliyyətlərin inkişafında uşaqlıq və gənclik dövrü hansı rol oynayır?

- Mənim uşaqlığımda yaradıcı şüurun inkişafı üçün lazım olan hər şey var idi. Mən ən müxtəlif dərnəklərdə iştirak edirdim: rəqs, rəsm, foto... Təbii marağım sayəsində, valideynlərimin istəyi ilə deyil, hər şey mənim üçün maraqlı idi. Anam da mənim faydalı bir şeylə məşğul olmağımdan xoşbəxt idi. Məhz özümü axtarmağım şüuraltımda iz buraxdı ki, bu da arzum olan VGİK-ə daxil olmaq, rejissor olmaq istəyim həyata keçəndə çox kömək etdi. Artıq “Azərbaycan gəncliyi” qəzetində ştatdankənar müxbir kimi materiallarımın dərc olunması təcrübəm var idi. Yadımdadır, o zaman məni Oqtay Mirkazımovun yanına apardığı Rüstəm İbrahimbəyovdan arzumun həyata keçməsi üçün xeyir-dua almışdım. Rejissorluq cəlbedici olsa da, məhz rəssamlıqla məşğul olmaq peşəyə çevrildi. Foto və kino kameralar isə həmişə ciddi maraq dairəmdə qaldı. Məsələn, mən caz “xəstəsi” idim, məktəbdə rəqslərdə ifa edirdim... və sonra da.

- Bəs rəssamlığa maraq nədən başladı?

- Aydındır ki, bütün rəssamlar ixtisaslaşmış məktəbdən keçirlər. Lakin mənim rəssamlığa gəlişimə təsir edən amil onun tam müstəqillik verməsidir. Kətan var, sən varsan. Kino həmişə kənar müdaxilə və maliyyələşdirmədən asılılıq nəzərdə tutur. Neçə istedadın potensialı yalnız bu iki məqama görə reallaşdırılmayıb. Düzdür, rejissorluq hələ də məni buraxmır - bir neçə layihə öz həyata keçirilməsini gözləyir.

Təhsil dövründə mənim də, bütün tələbələr kimi, öz bədii prioritetlərim və kumirlərim var idi. Mən o zaman geniş dairələrə az məlum olan impressionistlərin yaradıcılığı ilə maraqlanırdım. Bu istiqamətin nümunələri ilə nadir kitablar və albomlar vasitəsilə, kiçik məlumatlarla tanış olurdum. Moskvada olarkən görkəmli rəssamların yaradıcılığı haqqında kitablar sifariş edirdim və növbəti səfərlərimdə onları alırdım. Bəzən kitabxanada rəssamlar haqqında maraqlı bir şey tapanda, materialları bir-birimizə ötürürdük.

Tədricən sərgilərə çıxmağa başladım. O vaxt xatırlayıram, peşəkarlar mühitində öz işlərini təqdim etmək nə qədər vacib və məsuliyyətli idi.

Gizlətmirəm, öz işlərimi tənqidi qiymətləndirərək ciddi şübhə anları yaşayırdım.

- Sərgi sizin üçün nə deməkdir?

- İlk fərdi sərgim daha çox spontan və kifayət qədər yetkin olmayan bir şey idi. Rəsmlərimin sayı 10-u keçməsə də, onları göstərməyi çox istəyirdim. Qalereya da kiçik idi. İndiyə qədər təsdiq edirəm ki, hər hansı ekspozisiya üçün işlər diqqətlə seçilməlidir. Axı, sərgi açmaq - ya yüksəlmək, ya da düşməkdir. Bu, özünü, öz imkanlarını göstərmək baxımından böyük məsuliyyətdir. Eyni zamanda ideal halda sərgilər nadir olmamalıdır. Onlar öz işlərinə başqa cür baxmağa imkan yaradır. Başqa məkanda, emalatxanadan fərqli bir ab-havada. Və nə gizlədim, hər bir rəssam geniş tanınmaq, fərqlənmək, təriflənmək istəyir. Bu, daha çox, daha yaxşı, yeni bir şey yaratmaq istəyinə çevrilən emosional təkana verir.

- Tamaşaçının fikri həmişə subyektivdir, nə qədər insan varsa, eyni əsər haqqında o qədər də fikir var.

- Bəli, hər şey nisbidir. Və mənim musiqiyə, ədəbiyyata, rəssamlığa, heykəltaraşlığa, memarlığa... öz münasibətim var. Tamaşaçıların əksəriyyəti tərəfindən tələbat var və peşəkar anlayışında tələbat var. Kimsə öz dövründə tanınmış və çox məşhur olub, amma tarix onların adlarını qoruyub saxlamayıb. Tamaşaçıya yönəlmək, yaxud özün kimi qalmaq - kompromis müstəvisində olan vəziyyətdir. Bu çətindir. Demək olar ki, bütün rəssamlar bundan keçirlər. Axı, onlar cəmiyyətdə böyüyürlər və bu çərçivədə təbii olaraq özlərini reallaşdırmaq ehtiyacı hiss edirlər. Baxışlar, zövqlər, üslublar insanın şüuraltına nüfuz edir... Və yalnız yaradıcı şəxsiyyət kimi rəssam özünü cəmiyyətdə necə mövqeləndirməyi qərarlaşdırır. Sənət, şübhəsiz ki, cəmiyyətdəki proseslərə reaksiya verir, müəyyən dərəcədə onlara qarşı durur. Bir vaxtlar, hələ məktəbdə oxuyarkən, impressionizmə olan marağıma görə mənə irad tuturdular.

- Gözəlliyin təcəssümü bu gün sənətdə prioritet deyil?

- Gözəllik nisbi anlayışdır! Sənət adamları ətraf aləmi yenidən dərk edərək, gözəlliyin xüsusi anlayışını qururlar... Və onlar həmişə öz yaradıcı axtarışlarında yeni bir şey sınamağa çalışacaqlar və bu, bədii təcəssümün tamlığını əldə etməzdən əvvəl dəfələrlə bədii transformasiyadan keçəcək.

“Müasir sənət” anlayışı hər dövrə tətbiq edilə bilər. İndi o daha cəsarətlidir, müəyyən mənada daha kompromissizdir. İnformasiya azadlığı, həqiqətən də, öyrənmək və sınamaq üçün məhdudiyyətsiz imkanlar verir. Məsələn, mən “Metropolitan” muzeyində Villiam Turnerin işlərini gördükdən sonra yaradıcılıq istiqamətimi dəyişdim. Onların mənə göstərdiyi təəssürat şüuraltımda dərin iz buraxdı. Rəssamlığa olan impressionist baxışım daha çox fiqurativlik qazandı.

Müasir sənət insanın şüurunda dönüş mərhələsindən, onun indiki zamana baxışından və həyata münasibətindən asılıdır. Nəhayət, impressionistlər də tanınmırdı. Konseptual sənət isə zamanın sınağından keçib-keçməməsindən asılı olmayaraq, seçimi həm bugünkü tamaşaçıya – qavrama mədəniyyəti ilə – həm də gələcəyin tamaşaçısına buraxır.

- Rəsmlərinizi və özünüzü necə müəyyən edirsiniz?

- Rəsm üzərində işləyərkən kommersiya aspekti haqqında ümumiyyətlə düşünmürəm. Məni əsərin yaradılması prosesinin özü maraqlandırır. Əlbəttə ki, mən sənətdə kifayət qədər hərtərəfli meyar olan gözəllik estetikası prinsiplərindən çıxış etməyə çalışıram. Mən məqsədyönlü şəkildə sənətdə öz istiqamətimi yaratmağa çalışaraq rəsm çəkmirəm. Amma, şübhəsiz, işlərimin tanınmasını istəyirəm. Mən nikbin insanam. İndi məndə özüm olmağa can atdığım bir dövrdür. Bu, çətin yoldur, amma səylər buna dəyər.

- Sizin haqqınızda deyirlər ki, cəmiyyətdəki mövqeyinizi sosial cəhətdən aktiv hesab etmək olar və siz ictimai bir insansınız - dəbdəbəli məclislərə və gənc sərgilərinin kuluarlarına mənsub olan insansınız. Həmişə özünüzü qeyri-standart düşünən, daim axtaran və yaradıcılıqda özünü orijinal şəkildə açan rəssam kimi aktiv şəkildə mövqeləndirmisiniz. Hiperrealizmdən fiqurativ ekspressionizmə gedən yolunuz bir çox yerli və beynəlxalq sərgilərdə aydın şəkildə izlənilir. Ölkədə və xaricdə bir sıra parlaq fərdi layihələriniz və nümayişləriniz olub. Haqqınızda populyar nəşrlərdə çox yazılıb və yazılır, ayrıca tematik albomlar və esselər çıxıb, yaxınlarda isə bir çox görkəmli yerli mədəniyyət xadimlərinin iştirakı ilə Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyində monoqrafiyanın təqdimatı keçirilib. Sənətdə keçdiyiniz yolun bu nəşrdə necə təqdim olunması sizi qane edirmi?

- Ümumi götürsək, bəli. Rəssam populyar olmalıdır, ictimaiyyət onu tanımalıdır. Tamaşaçı və peşəkar tənqidçilərin diqqəti - sənət həyatının qaçılmaz və zəruri tərkib hissəsidir, onsuz işin özü, bütün görülən əmək mənasını itirir. Lakin bu, həm də özünə və keçdiyin bütün yola kənardan baxmaq, müəyyən nəticə çıxarmaq və gələcəyin konturlarını cızmaq imkanıdır. Mənim konkret ideyalarım və yaradıcı planlarım var, onlar publisistikaya da aiddir. Artıq nəşr olunmuş monoqrafiyanın təcrübəsi yaradıcılığın bəzi aspektlərinə başqa bucaq altında baxmaq imkanı verir. Və rəssamın öz auditoriyasına necə müraciət etməli olduğu haqqında bu görüşü gələcəkdə daha genişmiqyaslı tematik albomlarda bölüşmək istərdim.