TERMİNAL BUMU

Avrasiyanın geniş regionunda hərbi münaqişələr fonunda son illərdə nəqliyyat-logistika vektorları Orta Dəhliz xeyrinə dəyişib. Buna qısa çatdırılma məsafəsi, logistikanın təhlükəsizliyi və Xəzər-Qara dəniz regionunda qurulmuş tərəfdaşlıq əlaqələri kömək edir. Burada liman terminallarının inkişafına, trans-Xəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutunun (TBNM) dəmir yolu magistrallarının modernləşdirilməsinə qoyulan sərmayələr dəfələrlə artıb. Belə ki, Qazaxıstanın “PTC Holding” şirkətlər qrupu Gürcüstanın Poti limanı yaxınlığında Azərbaycanın “INNOPRO” QSC tərəfindən tikilmiş güclü terminalı istifadəyə verib. İyun ayının sonunda isə TBNM-in buraxılış qabiliyyətinin genişləndirilməsi məqsədilə Çinin Çjetsyan əyalətindən Türkmənistan üzərindən Azərbaycana ilk yük qatarı yola salınıb.

Alternativin zəruriliyi

İranın Hörmüz boğazında gəmiçiliyi bağlamaq təhdidlərinin qlobal iqtisadiyyat üçün təhlükəsinin miqyasını dünya neft ticarətinin 25%-ə qədərinin bu boğazdan keçməsi faktı göstərir. Həm də son iki ildə Yəmənin Husi hərəkatının ticarət gəmilərinə və tankerlərinə raket hücumları artıq Bab əl-Məndəb boğazında, Qırmızı dəniz regionunda və Süveyş kanalında dəniz nəqliyyat kommunikasiyalarına zərbə vurub.

Regional və beynəlxalq münaqişələr hələ də həll olunmadığından, ənənəvi nəqliyyat marşrutları üçün təhdidlər aktualdır.

“Türkiyə Hörmüz boğazının mümkün bağlanması risklərini minimuma endirmək üçün quru və dəniz logistika marşrutlarını fəal şəkildə inkişaf etdirir. Boğazın bağlanması halında etibarlı alternativlərə ehtiyacımız var, buna görə də biz “İnkişaf Yolu” və Orta Dəhliz layihələrini həyata keçiririk”, - Türkiyənin nəqliyyat naziri Abdülkadir Uraloğlu “Hürriyyət” qəzetinə açıqlamasında bildirib. Onun sözlərinə görə, 2,2 min kilometrlik yolun Türkiyə ərazisindən keçdiyi trans-Xəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutunun infrastrukturu gücləndirilir. O deyib ki, bütün işlər başa çatdıqdan sonra TBNM ilə Avropaya yüklərin çatdırılma müddəti rekord həddə, yəni 13 günə qədər azalacaq.

Rusiya-Ukrayna müharibəsinin başlanması ilə dünya nəqliyyat sistemində baş verən dəyişikliklər, sanksiya rejimi və geosiyasi gərginlik, enerji təhlükəsizliyi ilə bağlı narahatlıqlar Orta Dəhlizin əhəmiyyətini daha da artırıb. “Çindən Mərkəzi Asiya, Cənubi Qafqaz və Türkiyə vasitəsilə Avropaya uzanan bu alternativ marşrut həm Şimal, həm də Cənub dəhlizləri ilə rəqabət aparır və geoiqtisadi sistemdə əhəmiyyətli dəyişikliklərə səbəb olur. Dəniz, dəmir yolu və avtomobil nəqliyyatı ilə yüklərin kombinə edilmiş daşınmasından istifadə edərək, Orta Dəhliz daha sürətli və təhlükəsiz yük trafikini təklif edir”, - politoloq Azər Qarayev bildirib. O vurğulayıb ki, bu istiqamətin inkişafı, şübhəsiz ki, dəhliz boyunca yerləşən bütün ölkələrin iqtisadi inkişafına töhfə verəcək.

Bu marşrutun əsas üstünlükləri onun marşrutu boyunca hərbi münaqişələrin olmamasıdır. Bu da ekspeditorlar və yükgöndərənlər üçün təhlükəsizliyə zəmanət verir, həmçinin mülayim iqlimin mövcudluğu bütün mövsüm boyu yük daşımalarını təmin edir. Və əsas bonus qısa çatdırılma məsafəsidir. Çində formalaşdırılan konteynerlə blok-qatarlar təxminən 20-25 gün yolda olur. Bu, Çindən və Cənub-Şərqi Asiyadan Süveyş kanalı vasitəsilə dəniz yolu ilə yüklərin daşınmasından iki dəfə azdır ki, bu da orta hesabla 40-50 gün çəkir.

Regional qovşaq

Böyük İpək yolunun mərkəzində yerləşən Azərbaycan yeni geosiyasi reallıqlar fonunda öz strateji əhəmiyyətini qoruyub saxlayır. Nəqliyyat infrastrukturuna böyük investisiyalar, Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolunun, Ələtdəki Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanının (BBDTL) modernləşdirilməsi, avtomobil yollarının və dəmir yollarının tikintisi və genişləndirilməsi sayəsində ölkə Orta Dəhlizin regional habı statusunu qazanıb.

“Azərbaycan BTQ dəmir yolunun tikintisinə sərmayə qoyub və bu yaxınlarda onun yükdaşıma qabiliyyətini 1 milyon tondan 5 milyon tona qədər artırmaq üçün əlavə vəsait yatırıb. Paralel olaraq, biz regionda ticarətin yeni dinamikasına hazırlaşdığımız üçün Bakı limanının inkişafına resurslar yatırır, onun yük emalı imkanlarını 15 milyon tondan 25 milyon tona qədər artırırıq”, - Azərbaycan Prezidentinin köməkçisi Hikmət Hacıyev Praqada keçirilən GLOBSEC-2025 forumunda qeyd edib. “Biz ölkəmizi və Orta Dəhlizi iki ən güclü iqtisadi mərkəz - Avropa İttifaqı və Çin arasında mühüm bağlayıcı həlqə kimi görürük. Onlar arasında illik ticarət dövriyyəsi 700 milyard avrodan çoxdur”, - o vurğulayıb.

Bütün bu nəqliyyat infrastrukturunun inkişafı üçün göstərilən səylər, Orta Dəhliz üzrə yüklərin daşınmasına Avropa və Çində artan marağı nəzərə alaraq, əhəmiyyətli kommersiya dividendləri gətirir. 2021-ci ildə TBNM üzrə yük daşımalarının həcmi təxminən 600 min ton təşkil edirdisə, ötən ilin nəticələrinə görə bu göstərici 4,5 milyon tona çatıb. Bu da 1,5 dəfə artım deməkdir. Ən böyük tələbat konteyner daşımalarında qeydə alınıb. 2023-cü ildə TBNM üzrə cəmi 10-12 Çin konteyner blok-qatarı keçmişdisə, 2024-cü ildə onların sayı artıq 390-a çatıb, yəni 30 dəfədən çox artıb. 2025-ci ildə Orta Dəhliz üzrə yük trafikinin 5,2 milyon tona qədər artması, 2027-ci ilin sonuna qədər isə hətta ildə 10 milyon tona qədər yüksəlməsi proqnozlaşdırılır.

Potidə yeni terminal

Yük daşımalarının həcminin daha da artırılması üçün TBNM layihəsinin iştirakçıları nəqliyyat logistikasını genişləndirməlidirlər. Buna çox böyük ehtiyac var, çünki Çin-Qazaxıstan sərhədində, Aktau limanında, həmçinin Gürcüstan dəniz limanlarında tez-tez “dar boğazı” effekti müşahidə olunur ki, bu da yüklərin emal həcminin sürətlə artırılmasına mane olur.

Bu mənfi halların aradan qaldırılması üçün təxminən üç il əvvəl Bakı və Astana 2022-2027-ci illər üçün dar boğazların sinxron şəkildə aradan qaldırılması və TBNM-in inkişafı üzrə Yol Xəritəsini imzalayıblar. Söhbət, o cümlədən Qazaxıstanın Kurık limanında dərinləşdirmə işlərinin həyata keçirilməsi, dəmir yolu infrastrukturunun inkişafı və vaqonların yüklənməsi və boşaldılmasını təmin edən lokomotivlərin sayının artırılması və s. kimi məsələlərdən gedir. Yük axınını yeni Jetıqen-Kazıbek dəmir yoluna yönəltməyə imkan verəcək yan keçid dəmir yolu xəttinin tikintisi layihəsinin yaradılması, yeni Baxtı-Ayaqoz magistralının tikintisi və Çinlə sayca üçüncü sərhəd keçid məntəqəsinin - “Baxtı-Çuquçak”ın açılması planlaşdırılır.

Nəqliyyat infrastrukturunun buraxılış qabiliyyətinin genişləndirilməsi üzrə müvafiq işlər Gürcüstanda həyata keçirilib. Ötən il ölkə ərazisindən keçən BTQ-nin 184 kilometrlik hissəsinin yenidən qurulması başa çatdıqdan sonra Tbilisidə infrastrukturu multimodal daşımalar üçün nəzərdə tutulmuş müasir dəmir yolu konteyner və yük terminalı istifadəyə verilib. TBNM marşrutunun inkişafı çərçivəsində Poti dəniz limanında konteyner terminalının modernləşdirilməsi və genişləndirilməsi aparılır. Burada iki STS Post-Panamax tipli kran quraşdırılacaq, yeni körpü isə uzunluğu 300 m-ə qədər və suya oturumu 13,5 m-ə qədər olan gəmiləri qəbul edə biləcək. Nəticədə, 2027-ci ilə qədər konteyner körpüsünün tutumu əlavə 50 min TEU (standart 20 futluq konteyner) artacaq ki, bu da illik emalı ümumilikdə 400 min TEU-ya çatdıracaq.

TBNM-in Gürcüstandakı yükboşaltma infrastrukturunun genişləndirilməsi üçün əhəmiyyətli addım iyun ayının birinci onilliyinin sonunda yeni Poti Transterminal konteyner terminalının istifadəyə verilməsi oldu. Gürcüstan hökuməti və Qazaxıstanın “PTC Holding” şirkətlər qrupu tərəfindən bərabər əsaslarla maliyyələşdirilən layihəyə investisiyalar 31,5 milyon dollar təşkil edib. Gözlənilir ki, Gürcüstanın Poti limanının yaxınlığında yerləşən terminal 16 ay ərzində tikiləcək.

Diqqətəlayiq haldır ki, tikintinin podratçısı layihə-smeta sənədlərini hazırlayan və layihənin bütün mərhələlərinin həyata keçirilməsində bilavasitə iştirak edən Azərbaycan şirkəti “INNOPRO” QSC-dir: konsepsiyanın yaradılmasından tikinti işlərinə və terminalın müasir beynəlxalq standartlara uyğun istifadəyə verilməsinə qədər.

Poti Transterminal müasir logistika infrastrukturu, video müşahidə sistemləri ilə təchiz ediləcək. 9 hektar ərazidə yerləşən kompleksin gücü ildə 80 min TEU təşkil edir və 200 min TEU-ya qədər genişlənmək imkanı var. Burada iki güclü kran quraşdırılacaq, həmçinin manevr lokomotivi istifadə ediləcək. Bu, eyni zamanda 120 vaqona qədər və ya saatda 50 konteynerə qədər emal etməyə imkan verəcək ki, bu da buraxılış qabiliyyətini artıracaq və gözləmə müddətini azaldacaq. Beləliklə, Poti Transterminal TBNM marşrutunun inkişaf strategiyasının mühüm hissəsinə çevriləcək. Əgər əvvəllər Azərbaycandan Poti limanına gündə yalnız bir konteyner blok-qatarı gəlirdisə, yeni terminal gündə beş konteyner qatarını qəbul edib emal edə biləcək.

Sürətləndirilmiş tranzit

Qazaxıstan və Gürcüstanda liman və dəmir yolu infrastrukturlarının modernləşdirilməsi layihələrinin həyata keçirilməsi təxminən iki il çəkəcək. Bu arada, TBNM üzrə yüklərin daşınmasına beynəlxalq tələbat artıq bu gün əlavə güclər tələb edir. Bu baxımdan Çinin “Bir kəmər, bir yol” təşəbbüsü çərçivəsində tranzit layihələrinin genişlənməsi, onların Orta Dəhlizin digər marşrutları ilə konvergensiyası müşahidə olunur. Belə ki, iyun ayının sonunda Çjetsyan əyalətinin Tszinxua şəhərindən Türkmənbaşı limanına paltar, aksessuarlar, metal məmulatlar və digər mallarla yüklənmiş 100 standart konteynerli ilk yük blok-qatarı yola düşüb. Almatı, Daşkənd və Aşqabad kimi böyük şəhərlərdən keçərək Ələtdəki BMMTP-yə qədər uzanan yeni nəqliyyat marşrutu limanlar arasındakı logistika xəttinə yükü azaltmağa və Çin mallarının Türkiyə və Avropa bazarlarına tranzitini sürətləndirməyə imkan verəcək.

Türkmənbaşı limanının TBNM-in yeni qolu kimi istifadəsi, buradakı əhəmiyyətli multimodal potensialın Xəzərdəki digər logistik təşəbbüslərlə birləşdirilməsinə kömək edəcək. O cümlədən Əfqanıstan, Türkmənistan, Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyənin nəqliyyat xətlərini birləşdirməyi hədəfləyən Lapis-Lazuli marşrutu ilə. Bu kombinə edilmiş marşrut (dəmir yolu, avtomobil, dəniz) əsasən qeyri-neft yüklərinin - mineral xammal, tikinti materialları, azot gübrələri, tekstil, qurudulmuş meyvələr və digər kənd təsərrüfatı məhsullarının daşınmasına yönəlib. Türkmənistan və Azərbaycan limanları arasında yük daşımalarının mühüm komponenti multimodal daşıma sxemi ilə konteyner yüklərinin, həmçinin ağır yük avtomobilləri ilə daşınan yüklərin artırılması olub.

Son vaxtlar Azərbaycan və Türkmənistanın liman və dəmir yolu strukturları, həmçinin “Asiya-Sakit Okean regionu ölkələri-Çin-Qırğızıstan-Özbəkistan-Türkmənistan-Azərbaycan-Gürcüstan-Türkiyə-Avropa” (CASCA+) beynəlxalq multimodal nəqliyyat marşrutuna inteqrasiya olunur. Bu marşrut üç regionu - Mərkəzi Asiyanı, Cənubi Qafqazı və Türkiyədəki Anadolu regionunu əhatə edir.

Avropa və Asiya arasında əsas qovşaq kimi, Avropa İttifaqı Türkmənbaşı limanını öz prioritetləri sırasına daxil edib, bu da yüklərin Avropaya çatdırılma müddətini təxminən 15 günə qədər azaltmağa imkan verir. Avropa Komissiyası, həmçinin Orta Dəhlizin bütün seqmentlərinin rəqəmsallaşdırılması, “yaşıl texnologiyalar”ın tətbiqi və sürətli logistika platformalarının yaradılması üçün maliyyə və texniki dəstək göstərir.

Bütün bunlar dünyada bu nəqliyyat-logistika layihələrinin uğurla həyata keçirilməsinə marağın olduğunu göstərir, deməli, iştirakçı ölkələr üçün onların iqtisadi effekti hər il yalnız artacaq.