RİTM YOX, RUH

Eldar Mansurov Azərbaycan musiqi mədəniyyətində əlamətdar fiqurdur. O, öz adını Azərbaycanın musiqi tarixinə çoxdan və iri hərflərlə yazdırmış şəxsiyyətlərdəndir. Əsərləri dünya səhnələrində, teatrda, kinoda səslənən və milyonların yaddaşında qalacaq bəstəkardır. Lakin Eldar Mansurov özü geriyə baxmağa tələsmir - onun baxışı gələcəyə yönəlib. O gələcəkdə Azərbaycan simfonik musiqisi müxtəlif qitələrdə dinləyicilərin ürəklərini fəth etməyə davam edir.

Onunla musiqinin mədəni diplomatiya aləti kimi rolu, müasir Azərbaycan musiqisini ölkə xaricində göstərmək zərurəti, melodiyanın əsərin ruhu olması və rəqəmsal dövrün çağırışları və ən əsası - özü, yaradıcılıq yolu və mövqeyi haqqında səmimi söhbət etdik. Sadəcə “bəstəkar” deyil, öz dəst-xətti olan bəstəkar üçün üslub və zövq dəbə uyğunluq deyil, peşəkar və əxlaqi seçimdir.

- Məncə, musiqinin əlavə bir rolu var - onu rahatlıqla diplomatiya sənətinə aid etmək olar. Bu baxımdan Azərbaycan bəstəkarlarının, dirijorlarının, musiqiçilərinin və özünüzün imkanlarını necə görürsünüz?

- Xaricdə daha çox konsertlər vermək istəyirəm. Hesab edirəm ki, müxtəlif qitələrdəki dinləyiciləri müasir Azərbaycan musiqisi ilə tanış etmək lazımdır. Əsasən xarici auditoriya tanınmış Azərbaycan klassiklərinin əsərlərini eşidir: Üzeyir Hacıbəyli, Fikrət Əmirov, Qara Qarayev. Amma! Musiqi hər zaman “anda baş verənlərin” notlar vasitəsilə inkişafı, əks etdirilməsi və təkrar istehsalıdır. Yəni ona durğunluq yaddır! Buna görə də gizlətmirəm ki, öz simfonik əsərlərimi müxtəlif ölkələrdə təqdim etmək imkanına şadam. Bundan sonra necə olacağını zaman göstərəcək. İndi mənim aydın bir məqsədim var - Azərbaycan müasir simfonik musiqisini nümayiş etdirmək üçün xaricdə daha çox konsertlər vermək.

- Bəstəkar kimi sizin haqqınızda geniş yayılmış təsəvvürü dəyişirsiniz?

- Məni nədənsə inadla yalnız mahnı bəstəkarlarına aid edirlər. Bu, mənim yaradıcılığıma heç də uyğun deyil. Mahnı bəstəkarı yalnız mahnılardan başqa heç nə yazmayan şəxsə demək olar. Mən isə bütün janrlarda musiqi yazıram: operalardan, baletlərdən və müzikllərdən tutmuş kino və teatr üçün çoxsaylı əsərlərə qədər. Mənim mahnı kompozisiyalarım, şübhəsiz ki, geniş populyarlıq qazanıb. Lakin mənim üçün bəstəkar kimi bu, arzularımda son hədd deyil. Məsələn, mənim simfonik əsərlərimi götürək. Bu, bir qədər təvazökarlıqdan uzaq səslənsə də, görürəm ki, xaricdəki dinləyicilər onları necə qavrayır və qəbul edir, necə ürəkdən alqışlayırlar. Bu, mənə əminliklə demək haqqı verir: mən heç də mahnı bəstəkarı deyil, öz işi ilə məşğul olan və onu vicdanla yerinə yetirən bir bəstəkaram. Keçən il Macarıstanda Ferents List adına Musiqi Akademiyasının möhtəşəm zalında anşlaqla keçirilən konserti xatırlayıram. Tamaşaçılar ona təxminən on dəqiqə ərzində ayaq üstə coşqun, unikal alqışlarla cavab verdi. Bu, heyrətamiz idi! 2022-ci ildə Bakıda 70 illik yubileyimi qeyd edərək, Heydər Əliyev Sarayında konsert verdim. Orada yaradıcılığımın müxtəlif tərəflərini təqdim etdim. O cümlədən həmin məşhur mahnı kompozisiyalarını, onları iki rəqs əsəri əvəz etdi, bundan sonra isə simfonik əsərlər səsləndi. Bizim tamaşaçıların bəzən konsert zamanı zalı tərk etdiyini bilərək, konsert bitdikdən sonra səhnəyə çıxanda, demək olar ki, boş kresloların olmadığını görəndə xoş şəkildə təəccübləndim. Elə bil insanlar oturub davamını gözləyirdilər... Və bu baxımdan mən sevincimi gizlətməyi lazım bilmirəm ki, bizim dinləyicilər tədricən müəyyən elitarlıq və konsert proqramına hörmətli münasibət qazanırlar.

- Müasir musiqi bizim milli və klassik musiqimizlə nə dərəcədə əlaqəlidir?

- Bilirsiniz, müasir musiqi özlüyündə müxtəlifdir. Bir tərəfdən, onun daha çox musiqi effektlərinə meyil etdiyi barədə sabit fikir mövcuddur. Eyni zamanda melodikaya əsaslanan müasir musiqi var. Yəqin ki, təəccübləndirəcəm, amma bu gün melodiyalı musiqi faktiki olaraq yoxdur. Daha dərindən baxsaq, belə musiqi öz yerini ritmikliyə, qəsdən səs-küy təsirlərinə verir. Yalnız müəyyən emosiyaları nümayiş etdirən, lakin musiqi kimi müəyyən edilməsi çətin olan bu “incəliklər”in arxasında nələrin gizləndiyini bir bəstəkar kimi anlamaq mənim üçün çətindir. Amma bu, qlobal tendensiyadır - bir növ psevdomusiqi pozasıdır. Mən isə həmişə melodiya “dolğunluğu”nun müdafiəçisiyəm. Axı, vokalın mahiyyəti - not frazalarının harmonik, nəğməli səslənmə vasitəsilə təkrar istehsalıdır, əks halda, bu, sadə danışıq nitqi olacaq. Buna görə də bütün simfonik əsərlərim melodiya qanunauyğunluqlarının məcmusuna əsaslanır.

- Musiqi zövqünü öyrətmək olarmı?

- Təəssüf ki... Musiqi alətində ifa etməyi öyrətmək olar. Amma hissləri ötürmək – bu, artıq başqa məsələdir... Doğrudur, ifa edən musiqiçilər çoxdur, lakin görkəmli olanlar tək-tükdür. Razılaşın ki, elə əsərlər var ki, onları adlandıranda biz onları konkret ifaçıların adları ilə əlaqələndiririk. Məsələn, Çaykovskinin 1 saylı konserti – bu, Van Klayberndir ki, yeri gəlmişkən, o da, Bakıda qastrolda olub. Artur Rubinşteyn, Svyatoslav Rixter, Qlenn Quld, Vladimir Qorovits... Bu, təkcə pianoçulardır... Lakin onlar kimi böyük musiqiçilər ifa etdikləri əsərlərə elə hisslər qatırdılar ki, sanki onlara təzə nəfəs verir, dinləyicilərin sevgisini artırırdılar. Buna görə də əminliklə sualı belə cavablandırırdım: hər kəsə zövq sahibi olmaq nəsib olmur. Atamın bir sözü vardı: “Səni ağlamağa vadar etmək üçün mən özüm ağlamalıyam”. Yalnız özündən keçirərək, varlığının dərinliyinə qədər hiss edərək, elə bir şey yaratmaq olar ki, o, laqeydlik və ya səthi qavrayışın kölgəsini belə buraxmasın. Zövqü tərbiyə etmək olar, amma bunun üçün təməl lazımdır! Bu, həyatın bütün aspektlərinə aiddir, sənətdə isə anadangəlmə zövq aparıcı rol oynayır. Bu gün dünya süni intellektə “aludə olub”. Amma o harada varsa, orada hisslər yoxdur! Onun sıfır empatiyaya malikdir. Bu, “yığılmış qaydalar və reseptlər”in surroqatıdır. Refleksiya – süni intellekt haqqında deyil.

- Bu halda qeyd etməyə bilmərəm: musiqi əsəri yazmaq üçün “eşitmək və ötürmək” bacarığı olmalıdır...

- Bəstəkarların çox olmasına baxmayaraq, bu da hər kəsdə olmur! Axı, musiqi təkcə yeddi not və yeddi əsas lad deyil. Onda intervallar böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bəzən musiqiçilər onlar haqqında çox düşünmürlər. Bütün dünya musiqisi janrından asılı olmayaraq –  mahnı, akademik və sair – müəyyən intervallarda yazılmış, bütün dünyada ən dahi musiqi kimi tanınıb. Və bunu sözlərlə ifadə etmək mümkün deyil. Bir bəstəkar kimi mənə inanın ki, yaradıcı axtarışlar haqqında şərti “qan və tər” vasitəsilə irəli sürülən boş mühakimələr reallıqdan uzaqdır. Bəli, bəstəkarlıq var, amma əsl musiqi başqa cür doğulur. Sadəcə, o anı tutmaq lazımdır ki, o musiqi ifadəsi gəlir, əgər onu tutmağı bacarsanız, o, bütöv bir əsərə “böyüyə” bilər. Hətta müəllifin öz əhvali-ruhiyyəsindən və ya iş prosesində baş verən bir şeydən bu və ya digər not ifadəsində əlavə bir şey yarana bilər.

- Siz yazdığınız əsərlərə qayıdırsınızmı?

- Mən bəstələyəndə konkret heç nə haqqında düşünmürəm. Musiqi yazmaq müəyyən dərəcədə spontanlıq elementinə malikdir. Mənim yaxşı yaddaşım var və mən müəllif “pərakəndəliyi”ni toplayıram, müəyyən vaxtda bu “parçalar”ı birləşdirib formaya salıram, onun üzvi təcəssümünü tapıram və artıq onun daxilində “toplanmışlar”ı paylaşdırmağa başlayıram. Hətta gizlətməyəcəyəm ki, artıq öz erkən əsərlərimə, məsələn, kinofilmlər üçün yazılmış əsərlərimə qayıtmağa və onları daha böyük formatda yenidən düşünməyə özümə icazə verirəm.

- Kiçik və böyük formalar yanaşma baxımından fərqlənirmi?

- Onlar formasına və təyinatına görə tamamilə fərqlidirlər. Simfonik,

yəni müvafiq olaraq böyük forma, daha az dinləyici dairəsinə yönəlməyi nəzərdə tutur. Mahnı janrı isə kütləvi əhatəyə yönəlib. Beləliklə, bəstəkarın müraciət etdiyi auditoriyanı nəzərə almaq lazımdır. Mahnılar yaradarkən, ilk musiqi ifadələrindən yadda qalmalı olan melodiyanın sadəliyini nəzərə almaq lazım gəlir. Ciddi musiqi isə klassik qanunlara əsaslanan başqa bir yanaşma tələb edir. Mahnı nədən ibarətdir? Cəmi üç hissə: kuplet, nəqərat, intro - giriş və ya ara. Simfonik janr isə, tutaq ki - sadə və ya üçhissəli forma, ekspozisiya, işləmə, repriza... O çoxvektorludur. Bir qayda olaraq, böyük simfonik əsərdə müəyyən bir mövzu “yaşayır”. Konservatoriyada təhsil illərində əldə edilmiş peşəkar bacarıqlardan istifadə edərək və çoxlu klassik musiqi dinləyərək, müəyyən kiçik parametrlərə görə onu bütün əsər boyu inkişaf etdirməyə başlayırsan. Bəzən mövzu hər hansı oxşarlığı itirir və harasa gedir və müəyyən bir müddətdən sonra qayıdır... Mahnı isə sadə və ilk dəfə eşidildiyi kimi yadda qalan olmalıdır. Halbuki keçmiş əsrlərin klassik musiqisi müəyyən dərəcədə oxşar şəkildə yazılıb. Məsələn, Motsartın qırxıncı simfoniyası, onun “Kiçik gecə serenadası” və ya “Türk marşı”. Bethovenin “qulaqda səslənən” əsərləri var. Bu əsərlərin mövzuları o qədər melodikdir ki, dərhal yadda qalır. Zamanın özü dövrləri klassik, romantik və s. bölürdü... Bu gün biz melodiya deyil, ritm dövründə yaşayırıq. Onu faktiki olaraq “öldürüblər”. Bu gün ulduzların və ulduzcuqların oxuduqları heç də mahnı deyil. Məşhur aktyorlar Rafael və Coşqun bir dəfə çox dəqiq qeyd etmişdirlər: “Mahnı oxuyan insanlar var, amma müğənnilər yoxdur”. Ona görə də mən uzun müddət aşağı səviyyəli məzmunla dolu “TikTok” platformasına müraciət etmirdim. Və mənə deyiləndə ki, orada inanılmaz klassik musiqi məzmunu var, anladım ki, mən də öz əsərlərimlə Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin təbliğatının bir hissəsinə çevrilərək ona qoşulmalıyam... Və reaksiya özünü çox gözlətmədi, yüklənmiş videolar üç mindən çox baxış, ciddi rəylər, mesajlar və s. toplamağa başladı. Bu əks-əlaqə, məhz hansı melodiyaya auditoriyanın daha çox reaksiya verdiyini göstərir.

- Şostakoviç deyirdi ki, melodiya - fikir, hərəkət, musiqi əsərinin ruhudur...

- Hesab edirəm ki, bizim melodiyanın son apologetləri Üzeyir Hacıbəyli, Fikrət Əmirov, Qara Qarayev, Sultan Hacıbəyov, Arif Məlikov, Aqşin Əlizadə, Vasif Adıgözəlov, Xəyyam Mirzəzadə olub. Mən bəzən XX-XXI əsrlərin müasir musiqisi ilə qarşılaşdıqda heyrətlənirəm, çünki orada çox vaxt yalnız müəyyən “vizualizasiya cəhdləri” və ya musiqililik iddiasında olan effektlər var. Bu, müəllifin sanki Maleviçin “Qara kvadratı” kimi iddia ilə öz təəssüratlarını ifadə etmək istədiyi səslərin toplusudur. Amma musiqidən. Halbuki kiçik bir melodiyalı fraza götürüb ondan beyin qırışlarını gərginləşdirmədən qavranıla bilən gözəl bir əsər yaratmaq olar. Bəlkə də, kimsə məni mühafizəkar adlandırar, lakin mən bunu sənət hesab etmirəm. Sənət insan ağlını, ruhunu və qəlbini zənginləşdirməlidir. Anlamsız, marazmatik anlıq yaradıcıların əsərlərini tarix və zaman tərəfindən təsdiqlənmiş dahilərin əsərləri ilə yanaşı, qoymaq olmaz. Məncə, “müasir sənət” anlayışı altında gizlədilmiş, tanınmaq və onlarla bərabər durmaq istəyinə dair əsassız iddialar məhz “müəllifi düşünməyə və yaratdığı anda onu nəyin məşğul etdiyini anlamağa çağırır” tendensiyalarına uyğunlaşdırılır. Amma qulaqlarına musiqidə səslərin kakofoniyası və ya təsviri sənətdə mənasız “xətli-dairəvi-bucaqlı” şeylər yeridilir. Mən hər halda klassik təhsil və müvafiq formatda təqdim olunan irsin tərəfdarıyam.

Özüm də onunla üzləşirəm ki, nədənsə klassik əsərlərlə istənilən şeyi etmək məqbul sayılır. Amma belə olmaz! Bu yaxınlarda internetdə bir mədəniyyət xadiminin orijinal materialın təhrif edilməsi mövzusunda qəzəblə etdiyi qeydi gördüm. Mən yeni müasir şərhə qarşı deyiləm, lakin hər şeydə ölçü və zövq olmalıdır! Üzeyir Hacıbəylinin musiqisi ilə indi edilənləri, düzü, anlaya bilmirəm. Ondan sonra birbaşa varisləri qalmayıb. Və biz, Azərbaycan bəstəkarları, onun varisləri olaraq, onun əsərlərini şəxsi ambisiyalarına uyğun dəyişdirməyə çalışanların müdaxilələrindən qorumalıyıq. Bənzər şeylər mənim mahnı kompozisiyalarımla da baş verir. Yaxşı ki bəziləri “xeyir-dua” üçün gəlirlər. Bununla belə, öz musiqimi tanıya bilmirəm, orijinala yaxın bir şey tapmağa çalışıram. Mən həmişə məsləhət verməyə hazıram ki, artıq onilliklər yaşı olan mahnı təzə və müasir səslənsin. Mənim peşəkar fəaliyyətim bu günün tendensiyalarını izləməyi nəzərdə tutur. Əgər mən sizin kimi yazmıramsa və ya siz etdiyinizi etmirəmsə, bu o demək deyil ki, mən bunu bacarmıram. Mən özümə surroqat təqdim etməyə sadəcə icazə vermirəm. Mənim öz dəst-xəttim var. Ötəri meyillər üzündən öz üslubumu dəbli cərəyanlara uyğunlaşdırmaq mənə iyrənc gəlir. Musiqim xoşunuza gəlmirsə - mühüm əhəmiyyət kəsb etmir, dinləməyin. Mən beləyəm və məni olduğum kimi qəbul edin. Retroqrad deyiləm, mən düzgün dinləyən və eşidənlərin tərəfindəyəm, top sıralamalara can atanların yox. Məsələ ondadır ki, mən heç vaxt musiqini janrlara bölmürəm: simfonik, caz, estrada, xalq... Mənim üçün iki meyar var - yaxşı musiqi və ya yox. Pis musiqini dinləməyi sevmirəm, amma məcburam, səbəbini və fərqini bilmək üçün, niyə və nə üçün belə musiqi mövcuddur. Düzdür, etiraf etmək lazımdır ki, belə musiqi olmasaydı, dinləyici fərqi necə anlaya bilərdi? Müəyyən mənada məhz onun mövcudluğu əsl musiqi əsərlərini qiymətləndirməyə məcbur edir. Bunlar musiqinin şərti “gündüz və gecələri və ya qara və ağları”dır...

- Siz sosial şəbəkələrdən aktiv istifadə etmək və onları müstəqil idarə etmək baxımından nümunəsiniz.

- “YouTube” kanalım çox canlı orqanizmdir. Mən ən müxtəlif insanlarla əlaqə hiss etmək istəyirəm. Şərhlər mənim üçün maraqlıdır. Doğrudur, “hype” naminə iyrənc şərhlər şəklində “zəhər tökərək” hər fürsətindən istifadə edən fərdlər var. Görünür, başqa cür alınmır, yoxsa boğularlar. Gizlətmirəm ki, adekvatlığa və obyektivliyə əsaslanmayan hər şeyi silir və bloka atıram. Üslubdan dərhal görünür ki, bu “fikirlər”in arxasında nə durur və onların müəllifləri kimlərdir. Kədərlidir ki, heç bir biliyə və təhsilə malik olmayan, lakin özünü bəyənmə ilə silahlanmış belə “ekspertlər mənim yaradıcılığım və mənim haqqımda mühakimə yürütməyə çalışırlar. Belələri üçün əsas məsələ “fil və it” faktının özüdür. Mən isə onların “hürməsi”nə diqqət yetirməyi öz səviyyəmdən və şəxsi ləyaqətimdən aşağı hesab edirəm. Lakin Azərbaycan mədəniyyətinin nümayəndələrinə qarşı bu qədər aqressiv olmaq olmaz. Özü də ona “divan eksperti”nin zəhərindən başqa heç nə qatmadan. Təəssüflə müşahidə edirəm ki, Azərbaycan xalqının əqli mülkiyyətinin bədbəxt qonşularımız tərəfindən oğurlanmasının izlənilməsinə nə qədər diqqət yetirilir. Təqdirəlayiqdir, lakin etiraf etmək lazımdır ki, cəmiyyətimizin daxilində öz mədəniyyət nümayəndələri haqqında əsassız və alçaldıcı şəkildə danışmağa hazır olan çoxlu bədxahlar var. Bununla da, həmin qonşuların əlinə “kart” verirlər. Belələrini mən “xalq düşmənlər”i hesab edirəm. Mən hesab edirəm: Azərbaycanda onun qanunları ilə yaşayırsansa və onun varlığını qəbul edirsənsə - onun şərəf və ləyaqətini bütün sahələrdə qorumalısan! Fikir azadlığı hamını pisləmək üçün verilməyib. Cəmiyyətə faydalı bir şey verməyə çalış, tanınmış bir insana toxunmaq cəhdində “mən varam” deyə özünü qabartma.

- Rəqəmsal platformalar - növbəti mərhələ kimi?

- Bizim indiki həyatımızda rəqəmsal platformalar, mən həmçinin “Instagram”, “Facebook”, “YouTube” haqqında bəhs edirəm, ən müxtəlif insanları əhatə edən cəmiyyətlə əlaqə saxlamaq imkanı verir: həm sənin musiqini sevənləri, həm də onları sevməyənləri. Üstəlik, sonuncuların sağlam və savadlı şəkildə əsaslandırılmış tənqid etmək hüququ var ki, bu da mənim yaradıcı yanaşmamda müəyyən rol oynayır. Rəqəmsal platformalar demək olar ki, sonsuz imkanlara malikdir. “TikTok” platforması məni təəccübləndirdi, çox ciddi simfonik kollektivlərin və klassik musiqi dünyasının tanınmış simalarının ondan istifadə etdiyini aşkar etdim. Ona görə də bu faktın yanından keçmək qeyri-peşəkarlıq olardı. Beləliklə, “TikTok”da mənim hesabım yarandı, burada simfonik musiqimi, filmlər üçün yazdıqlarımı, bəzi instrumental əsərlərimi, mahnılarımı yerləşdirirəm... Doğrudur, diqqət daha çox musiqinin əyləncəli rol oynadığı formatdan uzaq olanlara yönəlib. Mənim üçün bu platformadan öz maraqlarım naminə istifadə etmək vacibdir ki, ölkəmizdən uzaqda yaşayan dinləyicilər bilsinlər ki, Azərbaycanda təkcə yüngül janr kontenti deyil, həm də çoxlu ciddi format var. “TikTok”a mənim “gəlişimin” düzgünlüyü və vaxtında olması çoxsaylı şərhlərlə və layklarda ifadə olunması ilə təsdiqlənir. “Bravo, dirijor!” və ya “Bravo, orkestr!” sözlərini görmək xoşdur. Onlar ciddi musiqiyə yaxşı münasibət bəsləyən, onun bütün komponentlərinə və onu müşayiət edənlərə diqqət yetirən insanların ifadəsidir. Məhz belə nüanslar əks-əlaqəni mənim üçün daha dəyərli edir. Düşünürəm ki, bu gün mənim yaşım, peşəm, biliyim mənə insanlara bu əsərlərin də Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin bir hissəsi olduğunu (onu “bozbaş” adlandıranlar, halbuki bu, Azərbaycan mətbəxinin ən dadlı yeməklərindən biridir) göstərmək hüququ verir. Başa düşürsünüz ki, mənim klassik həmkarlarımı da qoşulmağa və insanları maarifləndirmək üçün rəqəmsal imkanlardan istifadə etməyə çağırmaq gücüm və haqqım var. Bax, bunu etmək lazımdır! Hər hansı dedi-qodulara qərq olmaq və kiminsə “paltarlarını eşələmək” lazım deyil. Bunların hamısı gedəcək. Tarixdə qalmayacaq. Bizim vaxtımız gələcək və biz bu dünyanı tərk edəcəyik. Amma şəbəkəyə yüklənən şeylər yaşayacaq, insanların diqqətini cəlb edəcək və onları tərbiyə edəcək. Məncə, özündən sonra bunu qoymaq lazımdır.