KOSTYUMLAR ÜZRƏ RƏSSAMIN DÜNYASINDA

Bir filmin uğurunun əhəmiyyətli hissəsi onun vizual hissəsindən də asılıdır. Burada interyer, təbiətin çəkilişləri, məişət detalları üçün quruluşçu rəssam məsuliyyət daşıyır. Bəs kino hekayəsinin qəhrəmanları kostyum rəssamının əlində necə görünəcək? Söhbət, adətən, afişalarda parlaq şəkildə görünməyən, qırmızı xalılarda nadir hallarda görünən və əksər hallarda premyeralarda sakitcə bir kənarda duran şəxslərdən gedir.

Azərbaycanın Əməkdar rəssamı Mehriban Əfəndi dünya miqyasında tanınmış rəngkarlıq əsərləri ilə tanınır. Bununla yanaşı, onun yaradıcılıq palitrasında on illərdir sadiq qaldığı kinoya da yer var və rəssam kimi adı təxminən otuz filmə bağlıdır. Kostyum rəssamı kimi o, ekranda detallar vasitəsilə bütöv bir dünya yaratmağın yollarını bilir. “Beynəlxalq Kino və Kostyum Mulen” (Paris) festivalında “Ən yaxşı kostyum rəssamı” (2010) mükafatı, Skopyedəki Beynəlxalq Makedoniya Film Festivalının və Alman Film Akademiyasının “Lola” mükafatının sahibi, kostyumların kinematoqrafiya sənətinin ayrılmaz hissəsi olduğunu qeyd etməkdən yorulmur.

- Mən animasiya ilə başladım, Moskvada “Soyuzmultfilm” məktəbində təhsil aldıqdan sonra. Qayıtdıqdan sonra bizim animasiya filmləri üzərində işləməyə başladım. Bəli, bu sahədə yaradıcılıq üçün yer var, lakin rəssam kimi mənim üçün çoxlu məhdudiyyətlər var idi. Eyni xarakterlərin təkrarlanan rəsmlərini çəkmək məni yormağa başladı. Beləliklə, animasiya ilə sevgi alınmadı. Və kinoya işləməyə keçmək təklifini qəbul edəndə, onun verdiyi "genişliyi" və imkanları görəndə, dərhal hiss etdim ki, bu, mənə uyğundur! Hətta əgər sənin işin yalnız bir aktyordan ibarət olsa belə, bu halda da sənin təxəyyülün yalnız vaxt çərçivəsi ilə məhdudlaşır. Kinoda, ümumiyyətlə, daha çox azadlıq var. Əlbəttə, burada da məhdudiyyətlər mövcuddur. Ancaq bu, daha çox icra idarə etməsinin çərçivələri ilə bağlıdır ki, bilavasitə kino prosesi ləngitməsin.

- Kinematoqrafiyada rəssam nədir?

- Kinematoqrafiyada rəssam öz rəsm çəkən həmkarlarından əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Çünki bu sahədə təmiz “kətanla ünsiyyətdən” bir qədər uzaq olan bilik və bacarıqlara sahib olmaq lazımdır. Məsələn, çəkiliş komandası üzvləri ilə qarşılıqlı əlaqədə ciddi təşkilati çərçivələr. Sənin menecmentə əsaslanan yaradıcılığın qoyulmuş tapşırıqlar çərçivəsində saxlanılmalıdır. Burada məhz “azad rəssam” ifadəsinin mənasını izləmək olar, rəssam öz-özünə buraxıldığı zaman. Kinematoqrafiyada işçi qrupunun bütün üzvlərinin bir-birindən asılılıq formatı var, burada rejissor, operator və rəssam ən sıx bağlı olanlardan biridir. Və hərçənd birincisi praktiki olaraq bütün məsuliyyətin ağırlığını daşıyır, bu, digərlərinə onu öz üzərlərindən götürmək hüququ vermir.

Kinematoqrafiyada rəssama qayıdaraq, qeyd etməliyəm ki, burada bir çox şey psixologiya ilə bağlıdır. Üstəlik, ən geniş mənada dizayner olmaq lazımdır. Kostyumlar üzərində eyni iş ssenaridən asılıdır, onu sadəcə oxumaq deyil, ilk “Motor, başladıq!” əmrindən əvvəl onun incəliklərini görmək lazımdır. Bundan əlavə, bu, aktyorların rahat işləməli olduqları kadrda ümumi təsvirin yaradılmasına kömək edir. Kostyum ssenaridə təsvir edilən personajın xarakterinin əksidir və rəssam sonradan tamaşaçının görəcəyi hekayə çərçivəsində onun “həyatı”nı əvvəlcədən hiss etməlidir.

- Filmlər müxtəlif janrları əhatə edir: tarixi, “məişət”, fantastika...

- Əgər söhbət sırf tarixi filmdən gedirsə, rəssam kino hekayəsinin baş verdiyi dövrü yenidən yaratmaq yolu ilə gedir. Bəzən bu janrda rəssam öz baxışlarından nəsə əlavə etmək imkanı əldə edir. Yəni “irəliləmək üçün yer” olduğunu hiss etməyə başlayırsan. “Məişət” dediyiniz geniş kino janrları spektrində isə yenə də vaxt və məkanla bağlılıq var, amma burada da mövzuya sadiq qalaraq, nəsə icad etmək imkanı var. Bəzən kino reallığı sevir və bəzən də onu tələb edir. Məsələn, Qarabağda çəkilən çox populyar “Son nəfəsədək” filmində döyüş hadisələrinin həqiqi iştirakçıları çəkilmişdilər, onlar evdə saxladıqları hərbi formalarını geyinmişdilər. Yəni bəzən tarixi filmlərdə həddi bilmək lazımdır. Amma rəssam üçün bağlılığı olmayan filmlər “yaradıcı ruhun nəğməsidir”. Və onlar mənim üçün ən sevimli formatdır. Fantaziya yalnız paltarın ölçüsü və personajın xarakter xüsusiyyətləri ilə məhdudlaşır, qalanı rəssamın yaradıcı düşüncəsinin iradəsi ilə baş verir. Bu, əsl sərbəstlikdir!.. Yenə də “Absurdistan”ı xatırlayacağam. Bu film otuzdan çox beynəlxalq mükafat qazanıb, onların arasında “Kinoda moda” mükafatı da var idi ki, bu da mənim işimə yüksək qiymət idi.

- Yəni kinofilmlər üçün kostyumlar moda sənayesinə təsir edə bilər?

- Bu, hər zaman belə olub. Bir çox dünya brendləri kostyum rəssamlarının işini diqqətdən kənar qoymurlar. Kinematoqrafiya tarixində ekrandakı qəhrəmanların paltarlarının real həyatda tələb olunmasının, dəb tendensiyalarının yaradılmasına öz töhfəsini verərək podiuma çıxmasının və sonra insanlar tərəfindən “geyinilən” olmasının çoxlu sübutları var. Beləliklə, kinoda kostyumlar rəssama özünü dəb dizayneri kimi nümayiş etdirmək üçün əla imkan verir. Elə hallar olub ki, ssenarini oxuduqdan sonra çox əziyyət çəkmədən, qəhrəmanların yazılmış xarakterlərinə uyğun yaxşı kostyumlar yaratmışam. Doğrudur, mən həmişə öz fərdi baxışımı əlavə etməyə çalışmışam: hətta süjet yüngül komediya olsa belə. Məsələn, Özbəkistanda çəkilən “Qırmızı qatar” filmində kostyumlar o vaxt orada qabaqcıl olan “SEZAM” moda evi tərəfindən hazırlanmışdı. Bir ay ərzində ən gözlənilməz furnituralardan iki yüzdən çox kostyum tikilmişdi. Yadımdadır, bu qeyri-adi yanaşma və inanılmaz fantaziya ilə genişmiqyaslı işin bitməsindən sonra necə heyranlıq ifadə olunurdu. Az adam bilir ki, musiqiçi Zəhra Quliyeva ilə birlikdə zooparkda kostyumlardan biri üçün quş tükləri yığırdıq...

- Bəs ssenari kostyumların və ya dekorasiyaların yaradılmasına təsir edirmi?

- Əgər rəssamlara filmdə öz sözlərini demək imkanı verilirsə, bundan ürəklə istifadə etmək lazımdır. “Qırmızı qatar”ın yaradıcı qrupu üzvlərinin eskizlərimi gördükdə reaksiyalarını xatırlayıram. Çəkilmiş eskizlərin elə kağızda qalacağına dair skeptisizm gizlədilmirdi... Və kostyumlar sənət layihəsi kimi “canlananda”, “SEZAM” moda evinin direktoru Məryəm Yaqubovna və onun kollektivi layiqli olaraq qürur və sevinc hissi keçirirdi.

- Film çəkiliş qrupunda əsas kim hesab olunur?

- Mən qətiyyətlə inanıram ki, hətta qrupda sadə işçi öz vəzifələrini həvəslə yerinə yetirərsə və kömək edərsə, bununla qrup üçün dəyər qazanarsa, o da mühüm əhəmiyyət kəsb edəcək. Və bu, hər kəsə aiddir. Söhbət qrupda bu və ya digər üzv üçün müəyyən edilmiş mövqedən getmir. Qrup rejissor-quruluşçuya kömək edən vahid bir orqanizmdir. Bəli, o, bu prosesdə aparıcıdır, lakin məsuliyyət kino qrupunun hər bir üzvünün üzərinə düşür. Odur ki, biz uğurları və ya uğursuzluqları eyni dərəcədə bölüşürük. Kinematoqrafçılar digər yaradıcı istiqamətlərin nümayəndələrindən çox fərqlənir. Hər birimizin fərdi xarakterlərinə baxmayaraq, nəticəyə doğru işləyirik. Kostyum rəssamı və quruluşçu rəssam arasında fərq yoxdur. Məsələn, Mayis Ağabəyovla bizim əla tandemimiz var idi və hər ikimiz birgə yaradıcılıqdan aldığımız həzzi gizlətmirdik. Ən yaxşı nəticə əldə etmək üçün paylaşmaq və məsləhətləşmək bizim üçün təbii idi. Belə yanaşma nəticəsində tam etibar yaranır və iş baxımından rahatlıq meydana gəlir.

- Bəs filmin quruluşçu-rejissoru və rəssam arasında söhbət nədən başlayır?

- Quruluşçu-operatorun mütləq iştirakından! Baxmayaraq ki, bəzən, ilk növbədə, rəssamı dinləyirlər. Lakin məhz operator “şəklin arxasında dayanır və meydançanı idarə edir”. O, texniki xidmətlərə rəhbərlik edir. Söhbət xüsusilə “işığı düzgün qurmaqdan” gedirsə. Hər halda, son sözü rejissor deyir, onun vəzifəsi hər kəsin öz yerində olacağı qrup toplamaqdır.

- Çəkilişlər zamanı hazırladığınız kostyumun “oynamadığı”nı başa düşdüyünüz anlar olubmu?

- Bu, iş prosesidir. Hər şey olur. Və yalnız kostyumlarla deyil, həm də dekorasiyalarla. Elə anlar olub ki, kağız üzərində harmoniyanın olmasına baxmayaraq, işıqlar altında nəyinsə disbalans yaratdığını görmüşəm. Lazımi orqanikanı tapmaq lazımdır. Bu zaman çətinliklər yalnız maliyyələşdirmə məsələsi ilə bağlı olur. Film çəkmək ucuz zövq deyil. Amma hətta kifayət qədər möhkəm maddi baza olduqda belə, unutmaq olmaz ki, kino yaradıcı prosesdir. Demək, filmdə canlı insanlara yönəlmiş emosional komponent olmalıdır. İnkar etmək olmaz ki, tamaşaçı filmin hansı hissəsində işlərin görüldüyünü, hansı hissəsində isə “büdcənin yeyildiyi”ni hiss etmək qabiliyyətinə malikdir. Əlbəttə ki, sonuncu məsələ fəlakətlidir...

- Siz həm kinofilmlərin, həm də telefilmlərin istehsalında işləyirsiniz. Yanaşmalar fərqlidirmi?

- Birmənalı olaraq fərqlidir! Xüsusilə də məndə müqayisə üçün imkan var. Kinoda fəaliyyətimə öz şərtlərini diktə edən peşəkar kino kamerası ilə çəkilişlər aparıldığı zaman başlamışam. O zaman hələ daha çox təbiiliyə yönəlmiş lent çəkirdilər. Kinostudiyada kostyum sexi ona görə digər “qardaşları”ndan fərqlənirdi ki, kostyumlar lentdə necə görünəcəyinə uyğun tikilirdi. İndi isə səs çox vaxt meydançada yazıldığı zaman kostyumlar maksimum səssiz olmalıdır. Televiziya layihələrində tələblər çox fərqlənmir. Lakin mənim üçün kino – “haute couture” (eksklüziv), televiziya isə “prêt-à-porter” (kütləvi) sənətdir. Bununla belə, mən sonuncunu kiçiltmirəm. Sadəcə o, yanaşmalarda bir qədər daha demokratikdir. Televiziya parlaqlığı sevir. Bunu mən reklam layihələrində işləyərkən öyrənmişəm. Fuad Əlişovla neçəsi çəkilib! Kino və televiziya müxtəlif vəzifələrə istiqamətlənib. Televiziyada proqramların, serialların istehsal tərzi potensial tamaşaçını konkret kanalda saxlamaq üçün dəstəklənir. İddia etmərəm ki, kinoteatrda tamaşaçı sadəcə salonu tərk edə bilər, lakin təcrübə göstərir ki, bu nadir hallarda baş verir. Sonu görmək istəyi üstünlük təşkil edir. Hesab edirəm ki, yaxşı bir film teatrla oxşardır, tamaşaçını düşüncələrə sövq edir. Halbuki insanın əlindəki televizor pultu parlaq şəkillər üçün daha geniş seçim verir. Ədalət naminə düşünürəm ki, qeyd etmək lazımdır ki, müasir rəqəmsal texnologiyalar bir tərəfdən çəkiliş prosesini asanlaşdırır, digər tərəfdən isə... Bu gün rəng qammasını bir klikdə dəyişmək mümkündür. Bəzən bu, əsassızdır və palitra birləşməsinə dair aylarla davam edən orqanik axtarışları heçə endirir. Xoşbəxtlikdən, süni intellekt bəzi fəaliyyətlər üçün cəlb olunsa da, o, quruluşçu rəssamın və ya kostyum rəssamının yaradıcı fərdiliyini tam əvəz edə bilməz.

- Kostyumlar və ya dekorasiyalar üçün eskizlər necə yaranır? Və orta hesabla neçəsi hazırlanır?

- Qəhrəmanların xarakter xüsusiyyətlərinin mozaikasından və dekorasiyalar üçün istinad (vacib) nöqtələrindən. Gələcək filmin ssenarisini sadəcə diqqətlə tanış olmaq və onu öz beynində “yaşamaq” lazımdır. Bu arada, burada tələskənlik təşviq edilmir. Buna görə də film üzərində iş çəkilişlərdən çox əvvəl başlayır. Müzakirə prosesində bəzi şeylər dəqiqləşdirilə bilər. Beləliklə, psixologiya nəzərə alınmaqla hər bir personaj üçün kağız üzərində 10-15 eskiz yarana bilər, rəssamın şəxsi hissi əlavə edilərək obrazların vizuallaşdırılmasında müəyyən bir ton yaranır. Axı, işə başlayarkən rəssam çox vaxt bu və ya digər rolda hansı aktyorun iştirak edəcəyini bilmir. Yadımdadır ki, Hüseyn Mehdiyevin “Özgə vaxt” filmi üçün aktyorların mənim yaratdığım eskizlərə uyğun seçildiyi barədə heç nə ilə təsdiqlənməyən bir fikir var idi. Qeyd edim ki, əvvəllər görmədiyim çəkilişlərə dəvət olunan aktyorlara eskizlər “düşdüyü” hallar bir neçə dəfə olub. Amma bu, məntiqlidir! Kostyum rəssamı qəhrəmanların obrazlarını real insanlarda görməlidir. Və etiraf edirəm ki, mənim üçün aktyor heyətini bilməmək daha yaxşıdır... Eskizlər fikirləşmək və çəkmək - maraqlı yaradıcı prosesdir. Rəssamlar adi insanlardan onunla fərqlənir ki, öz daxili görüşlərini kətan və ya kağıza köçürə bilirlər: yuxudan reallığa.

- Film yaratmaq bir növ sözlərdən, ifadələrdən başlayan pazlların yığılmasıdır...

- Fikrimcə, kinematoqrafiyada rəssam üçün müəyyən fiziki ağırlıq mövcuddur. Amma eskizdən ekran təcəssümünə qədər olan yol çox maraqlıdır! Axı, çəkiliş qrupunun hər bir üzvünün bir araya gətirilmiş əməyi, vahid bir filmə çevrilməsi canlı bir şəkildir! Və zövq hissi öz rəsm əsərlərimi çəkdiyim zaman yaranan zövq hissindən az deyil. Bəzən mənə sual verirlər ki, kinematoqrafiya mənə nə verir? Həqiqətən, bunlar həmişə müxtəlif ssenarilərdir və onların müəllifləri də mənim üçün öz baxışları və süjet dönüşlərini təqdim etmək bacarıqları ilə çox maraqlıdır. Onlar müəyyən mənada da rejissorlardır. Və onların enerjisinə toxunanda, sanki kino kamerası qarşısında aktyorlar tərəfindən canlandırılan müxtəlif dünyalara səyahət edirsən: ruhunda işıq buraxan inanılmaz dərəcədə cəlbedici hərəkət!

- Bəs hazır filmi necə izləyirsiniz?

- Yalnız bütün zalla birlikdə sadə bir tamaşaçı kimi. Və mənə bu harmoniya çox xoşdur. Heç vaxt “burada fərqli etmək lazım idi” fikri yaranmayıb. Bütün bunlar ona görədir ki, kinematoqrafiyada hər şey əvvəlcədən hesablanır. Həmin “Absurdistan” filmi üç il hazırlıq tələb etdi, çəkilişlər isə cəmi üç ay çəkdi!

- Riyaziyyatdır, hər halda!

- Mən deyərdim, həyatın bir parçası. “Qırmızı qatar” layihəsinin büdcəsi bir milyon dollardan çox idi, bu da 1993-cü ildə bu ikiseriyalı filmi ən bahalılardan birinə çevirdi. Bilirsiniz, üzərimdə necə məsuliyyət var idi? Mənim üçün hər bir film ssenari işə götürüləndən başlayır - o artıq eskizlərdə, sınaqlarda, dekorasiyalara yerləşdirilmiş aktyorlarda yaşayır. Və ekranda hər şeyin vahid bir ansamblda toplandığını gördükdə hissləri sözlərlə ifadə etmək, demək olar ki, mümkün deyil.

- Qeyd etməliyəm ki, bəzi filmlərdə siz öz şəxsiyyətinizdə bu iki ipostası - kostyum rəssamını və rəssam-dekoratoru birləşdirirsiniz.  

- Bu, işdə müəyyən üstünlüklər verir, böyük öhdəliklər qoyur və yaradıcı axtarışlara geniş “səlahiyyətlər” verir. Bəzən ssenarinin özü təklif olunan şəraitdə mənim baxışıma daha yaxın olanı seçməyə sövq edir. Yadımdadır, “Absurdistan”ın rejissoru Fayt Helmer internetdə mənim rəsm əsərlərimlə tanış olduqdan sonra bu film üzərində işləyərkən istiqaməti özüm seçməyi təklif etdi. O qeyd etdi ki, onun fikrincə, məndə dekorasiyalarla məşğul olmaq yaxşı alınacaq. Amma artıq ssenari ilə tanış olaraq, anlayırdım ki, yazılmış hekayətin təcəssümündə bu sahə məni cəlb etmir. Kostyum yaratmaqda isə genişlənmək üçün yer var. Bəzən isə rəssam ruhum kino istehsalı prosesində iki ipostasda təcəssüm etməyi tələb edir. Və o zaman “yaradıcılıq baxımından ziyafət və azadlıq” baş verir...

- Ancaq son sözü hər zaman rejissor deyir.

- Şübhəsiz. Və hərçənd hər şeyi hazırlıq dövrü əvvəlcədən müəyyən edir, bu proses zamanı çoxlu məsləhətləşmələr baş verir. Təkcə rejissor filmin “çıxışda” necə olacağını bilir. Və o, öz baxışına əsaslanaraq düzəlişlər edə bilər. Onların əsaslı olub-olmadığının cavabını isə yalnız tamaşaçı verir.