MALİYYƏ İNNOVASİYALARI

Sürətli rəqəmsal transformasiya şəraitində maliyyə bazarında nisbətən yaxın zamanda meydana gələn fintex şirkətləri qısa müddətdə əsas xidmət təchizatçılarından birinə çevrilməyi bacarıb. Onların çevik və innovativ həlləri təkcə istehlakçılar üçün maliyyə əməliyyatlarını sadələşdirmir, həm də bu çərçivədə rəqabəti artırır və yeni texnologiyaların inkişafına töhfə verir.

Azərbaycanda ödəniş sistemləri sektoru da dinamik templə inkişaf edir.

“Ödəniş xidmətləri və ödəniş sistemləri haqqında” Qanunun qəbulu beynəlxalq təcrübəyə və müasir tendensiyalara əsaslanan rəqabətqabiliyyətli fintex infrastrukturunun formalaşması üçün əsas yaradıb. Elektron pul institutlarının və ödəniş təşkilatlarının rəsmi xidmət təchizatçıları sırasına daxil edilməsi, eləcə də qabaqcıl rəqəmsal texnologiyaların tətbiqi innovasiyalar üçün yeni istiqamətlər açıb.

Bakıda keçirilən “Baku Fintech Forum 2025”də bazar iştirakçıları təkcə əldə edilmiş uğurları deyil, həm də ölkənin fintex sektorunun gələcək inkişafını təmin etmək üçün lazım olan islahatları və addımları müzakirə ediblər.

Tənzimləmə və inkişaf

Azərbaycan Mərkəzi Bankının (AMB) sədr müavini Vüsal Xəlilov forumda çıxışı zamanı bildirib ki, maliyyə xidmətləri bazarında nəzarət baxımından tənzimləyicinin əsas məqsədi həm klassik mexanizmlərin, həm də riskə əsaslanan nəzarətin tətbiqidir. Onun sözlərinə görə, ölkədə kartlarla aylıq dövriyyə 10 milyard manata çatıb və bu da ölkənin nağdsız ödənişlərə keçidindən xəbər verir: “Biz, həmçinin ani ödənişlərin istifadəsinin artdığını müşahidə edirik. Milli ödəniş sistemindəki əməliyyatların 10%-ni ani ödəniş sisteminə keçirməyə nail olduq və bu göstəricini artırmağı planlaşdırırıq”.

Eyni zamanda, tənzimləyici ardıcıl olaraq virtual aktivlər, açıq bankçılıq və milli ödəniş standartlarının tətbiqi kimi əsas elementlərə çevrildiyi müasir ekosistemi formalaşdırmaqda davam edir.

AMB-nin Maliyyə Texnologiyaları və İnnovasiyalar Departamentinin direktoru Fidan Tofidi vurğulayıb ki, xüsusilə virtual aktivlərlə iş bankın strateji gündəliyində mühüm yer tutur. “Məlum olduğu kimi, virtual aktivlərin tənzimlənməsi ilə bağlı qanun layihəsi hazırlanır. Bu, AMB-nin prioritetlərindən biridir. Ümumilikdə bazar ilə sıx əməkdaşlıq planlaşdırırıq”, - o qeyd edib.

Onun sözlərinə görə, artıq 2026-cı ildə Mərkəzi Bank yeni strateji dövrə hazırlığa başlayacaq: “Prioritet kimi nəzərdən keçirdiyimiz bir neçə istiqamət var. Virtual aktivlərlə iş yalnız qanun layihəsinin hazırlanması ilə bitmir. Bir çox planlarımız var”.

Bu bəyanatlar tənzimləyicinin təkcə rəqəmsal aktivlər üçün hüquqi baza yaratmaq deyil, həm də onların ölkənin maliyyə sisteminə inteqrasiyasını təmin etmək niyyətini əks etdirir. Virtual aktivlərin dövriyyəsi üçün şəffaf qaydaların tətbiqi Azərbaycanın regional fintex bazarında güvən formalaşdırılması və mövqeyinin gücləndirilməsi üçün zəruri addım kimi nəzərdən keçirilir.

Bununla paralel olaraq, AMB banklar və fintex şirkətləri arasında daha sıx qarşılıqlı əlaqəni nəzərdə tutan açıq bankçılıq sisteminin tətbiqi üzrə genişmiqyaslı layihəni həyata keçirir. Fidan Tofidi bildirib ki, Azərbaycanda subfintexlərin bu sistemə inteqrasiyasına başlanılıb: “Bu, açıq bankçılıq sahəsində son deyil, biz yalnız başlayırıq. Bir neçə mərhələmiz var. Subfintexlərin inteqrasiyası ilə bağlı artıq məktub göndərilib. Bundan başqa, “ödəniş təşəbbüsü” üçün biz əvvəlcə bankları, sonra isə fintexləri daxil edəcəyik. Lakin bununla hər şey bitmir, çünki meqa-tənzimləyici olaraq AMB həm sığorta, həm də investisiya şirkətlərini açıq maliyyələşdirmə sisteminə inteqrasiya etməyi planlaşdırır”.

Bu təşəbbüs “2024-2026-cı illərdə maliyyə sektorunun inkişaf Strategiyası” çərçivəsində inkişaf edir. Onun əsas məqsədləri xidmətlərin rəqəmsallaşdırılması, innovativ məhsulların inkişafı və maliyyə inklüzivliyinin artırılmasıdır. Layihənin həyata keçirilməsi üçün artıq bazar iştirakçıları arasında məlumat mübadiləsinin təhlükəsizliyini və şəffaflığını təmin edən normativ aktlar və texniki infrastruktur hazırlanıb.

“Açıq bankçılıq” yanaşması banklar, fintexlər və sığorta şirkətlərinin müştərilərə fərdiləşdirilmiş, rahat və texnoloji həllər təqdim edə biləcəyi vahid maliyyə məkanının formalaşması üçün yol açır. Bu, rəqabəti gücləndirir, innovasiyaları stimullaşdırır və maliyyə xidmətlərinin əhali üçün əlçatanlığını artırır.

Rəqəmsal ekosistemin yaradılması yolunda mühüm addım yeni AZ-QR milli standartının tətbiqi olub. “Biz hesab edirik ki, standartın tətbiqi sektorun inkişafında mühüm addım olacaq. Əsas məqsəd vətəndaşlara daha inklüziv xidmətlər təqdim etmək və hər bir banka və fintex təşkilatına öz mobil tətbiqi vasitəsilə istənilən vaxt QR kodundan istifadə edərək alış-veriş etmək imkanı verməkdir. Bu, həmçinin açıq ödəniş sisteminin inkişafına böyük töhfə verəcək”, - Vüsal Xəlilov qeyd edib.

AMB-nin məhsullar üzrə meneceri Emil Ağcayevin sözlərinə görə, AZ-QR standartı beynəlxalq normalara uyğun olaraq hazırlanıb və müxtəlif bank və fintex sistemlərində fəaliyyət göstərə bilər. “AZ-QR beynəlxalq standartlara uyğun hazırlandığı üçün digər ölkələrin QR-ödəniş sistemləri ilə asanlıqla inteqrasiya oluna bilər. Bu o deməkdir ki, Türkiyə və ya Qazaxıstanla inteqrasiya zamanı bu ölkələrdən gələn turistlər öz bank tətbiqləri vasitəsilə Azərbaycanda QR ödənişlərini rahat şəkildə həyata keçirə biləcəklər”, - o izah edib.

Belə bir təcrübə artıq QR sistemlərinin qarşılıqlı tanındığı Asiya ölkələrində geniş tətbiq olunur. Azərbaycan bu nümunəni izləyərək beynəlxalq inteqrasiyaya və rəqəmsal iqtisadiyyatın rəqabətqabiliyyətliliyinin artırılmasına can atan regional fintex mərkəzi kimi öz mövqeyini gücləndirir.

Problemlər və boşluqlar

Eyni zamanda fintex bazarı yeniliyi səbəbindən həm normativ baza, həm də tənzimləmə sahəsində hələ də boşluqlarla üzləşir. “Baku Fintech Forum 2025”in iştirakçıları bu məsələlərə xüsusi diqqət ayırdılar, çünki problemlərin tezliklə həlli ölkədə bazar inkişafının uğurunu müəyyənləşdirir.

Azərbaycan Banklar Assosiasiyası İctimai Birliyinin (ABA) prezidenti Zakir Nuriyevin fikrincə, “Ödəniş xidmətləri və ödəniş sistemləri haqqında” Qanunu təkmilləşdirərkən Avropa İttifaqının daxili bazarında hazırlanan üçüncü nəsil Ödəniş Xidmətləri Direktivinin müddəalarını nəzərə almaq lazımdır. O, elektron ödəniş sistemlərində yerləşdirilmiş vəsaitlərin bir neçə bankda saxlanılması tələbini nümunə gətirib: “Belə bir yanaşma ödəniş xidməti istifadəçilərinin vəsaitlərinin təhlükəsizliyini daha da gücləndirməyə və elektron pul təşkilatlarının dayanıqlılığını artırmağa imkan verir”.

O, həmçinin qanunvericiliklə fintex şirkətlərinin fəaliyyət spektrinin genişləndirilməsini təklif edib: “Bu, innovasiyaların tətbiqini sürətləndirəcək, yeni müştəri seqmentlərini əhatə etməyə və rəqabətli ekosistem formalaşdırmağa imkan verəcək. Məlumatların idarə edilməsində və rəqəmsal xidmətlərin tənzimlənməsində ən yaxşı Avropa təcrübələrindən istifadə etmək vacibdir”.

Azərbaycanda elektron ticarətin inkişafı daha da sürətlənərək maliyyə bazarının ən dinamik seqmentlərindən birini formalaşdırır. Bu tendensiyanın davamlılığını təmin etmək və kiçik və orta biznes subyektlərini onlayn ticarət sahəsinə daha fəal cəlb etmək üçün hesablaşmaların və ödəniş əməliyyatlarının təşkilində yanaşmaların daha da təkmilləşdirilməsi tələb olunur. Z.Nuriyevin sözlərinə görə, elektron ticarətdə hesablaşma müddətləri bazar iştirakçılarının özləri tərəfindən tənzimlənməlidir ki, bu da çevikliyi artırmağa və maliyyə xərclərini azaltmağa imkan verəcək.

Məlumatlarla işləmək üçün qabaqcıl alətlərin tətbiqi vacib istiqamət olaraq qalır. Bazar iştirakçıları hesab edirlər ki, bərabər rəqabət şəraitini saxlamaq və davamlı inkişafın möhkəm əsasını yaratmaq üçün məlumatların saxlanması, istifadəsi və qorunmasına dair qanunvericilik tələblərinin hazırlanması da daxil olmaqla, məlumatların idarə edilməsində Avropa təcrübəsindən istifadə etmək lazımdır. Bu, ekosistemin bütün iştirakçılarının məlumatlara bərabər çıxışını təmin edəcək və banklar, fintex şirkətləri və istehlakçılar arasında etimadı gücləndirəcək.

“Məlum olduğu kimi, ölkə daxilində ödəniş kartları ilə həyata keçirilən nağdsız ödəniş əməliyyatlarının 87%-i elektron ticarətin payına düşür”, - Z.Nuriyev qeyd edib.

Əməliyyatların səmərəliliyini artırmaq və beynəlxalq standartlara uyğunlaşmaq üçün Azərbaycan ani ödənişlər sisteminin potensialından daha fəal istifadə etməlidir. Bu istiqamətdə əsas addımlardan biri beynəlxalq bank hesabı nömrəsinə əsaslanan unikal identifikator strukturunun tətbiqi və bu modelə uyğun ödəniş hesablarının açılması olacaq. “Ekosistemində rəqabətin artması ilə bu tələbin həyata keçirilməsi gözləntisi ödəniş xidmətlərindən istifadəçilərin bərabər şərtlərlə cəlb edilməsində mühüm rol oynayacaq”, - Z.Nuriyev vurğulayıb.

O, həmçinin kiberdələduzluqla mübarizədə birgə tədbirlərin əhəmiyyətinə diqqəti cəlb edib. ABA-nın rəhbərinin fikrincə, banklar və fintex şirkətləri arasında əməkdaşlıq çərçivəsində məlumat mübadiləsinin səmərəliliyini artırmaq və bu proseslərə bazarın bütün iştirakçılarını cəlb etmək lazımdır. “Mərkəzləşdirilmiş platformanın yaradılması ilə yanaşı, bu tədbirlərə hər bir ödəniş xidməti təchizatçısının fərdi tədbirləri, infrastruktur imkanlarının yaxşılaşdırılması, əlavə resursların cəlb edilməsi və qabaqlayıcı tədbirlərin həyata keçirilməsi daxil olmalıdır”, - Z.Nuriyev bildirib.

Bunula yanaşı, ödəniş xidmətləri təchizatçıları arasında bərabərhüquqlu inteqrasiya münasibətləri üçün şərait yaradacaq açıq bankçılıqin vahid standartlarının müəyyən edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu, həmçinin məlumat mübadiləsini sürətləndirməyə, istifadəçilərin identifikasiyasına yanaşmaları unifikasiya etməyə və innovativ məhsulların inkişafını stimullaşdırmağa imkan verəcək.

Fintex sahəsində innovasiyaların inkişafının mühüm aləti olan tənzimləyici test rejimi (“sandbox”) xüsusilə diqqətəlayiqdir. Ekspertlər qeyd edirlər ki, test prosesi fasiləsiz və davamlı olmalı, daimi ərizələrin qəbulunu və bütün maraqlı tərəflərin cəlb olunmasını təmin etməlidir. “Sandbox”dakı bəzi layihələr uğursuz ola bilsə də, onların həyata keçirilməsi faktının özü ekosistemdə səriştələrin artmasına və innovasiya mədəniyyətinin formalaşmasına kömək edir. “Hesab edirik ki, tənzimləyici test rejimində tətbiq olunan nəzarət və tənzimləmə tədbirləri ənənəvi yanaşmadan fərqlənməlidir”, - Z.Nuriyev bildirib.

İnteqrasiya və əməkdaşlıq

Tərəfdaşlarla qarşılıqlı əlaqə və qabaqcıl xarici təcrübələrdən istifadə rəqəmsal maliyyənin inkişafını sürətləndirməyə və transformasiya proseslərinin davamlılığını təmin etməyə imkan verir.

Belə inteqrasiyaya əsas nümunələrdən biri 2018-ci il oktyabrın 9-da İstanbulda yaradılmış regional platforma olan Türkdilli Dövlətlərin Fintex Alyansı (TURKFIN) olub. Alyans Türkiyə, Azərbaycan, Qazaxıstan, Özbəkistan və Qırğızıstanın fintex assosiasiyalarının nümayəndələri tərəfindən imzalanmış razılaşma əsasında təsis edilib. Onun missiyası ödəniş xidmətləri, elektron pullar və rəqəmsal bankçılıq sahəsində qarşılıqlı əməkdaşlığı gücləndirmək, həmçinin birgə layihələr, təhsil təşəbbüsləri və sektorun tədbirləri vasitəsilə regional fintex ekosistemini inkişaf etdirməkdən ibarətdir.

TURKFIN-in yaradılması oxşar iqtisadi və texnoloji maraqlarla birləşmiş ölkələr arasında vahid rəqəmsal məkanın formalaşdırılması istiqamətində mühüm addım olub. Alyans iştirakçıların bilik mübadiləsi apardığı, birgə standartların tətbiq edildiyi və ödəniş həllərinin qarşılıqlı uyğunluğunun təşviq edildiyi kommunikasiya meydançası rolunu oynayır.

Bu yaxınlarda keçirilən “Baku Fintech Forum 2025”də TURKFIN çərçivəsində əməkdaşlıq daha da inkişaf etdirilib. Tədbir çərçivəsində Azərbaycan (AzFina) və Türkiyə fintex assosiasiyaları tərəflərin tərəfdaşlıq əlaqələrini inkişaf etdirmək və rəqəmsal maliyyə sahəsində birgə təşəbbüsləri genişləndirmək niyyətlərini təsdiqləyən anlaşma memorandumu imzalayıblar.

Bundan əlavə, AzFina milli fintex sənayesinin qloballaşması istiqamətində növbəti addım olan Beynəlxalq Konsaltinq Şirkəti ilə anlaşma memorandumu imzalayıb. Sənədlər tərəfdaşlığın gücləndirilməsini, innovativ həllərin təşviqini, ekspert təcrübəsinin mübadiləsini və Azərbaycan şirkətlərinin beynəlxalq layihələrdə iştirakının genişləndirilməsini nəzərdə tutur.

Beləliklə, fintex Azərbaycanda müasir maliyyə infrastrukturunu formalaşdıraraq və bazar iştirakçılarının imkanlarını genişləndirərək iqtisadi artımın əsas dayaqlarından birinə çevrilir. AMB-nin ardıcıl siyasəti və beynəlxalq tərəfdaşlarla qarşılıqlı əlaqəsi innovasiyaların tətbiqini sürətləndirməyə və rəqəmsal xidmətlərə etimadı gücləndirməyə imkan verir.