XƏZƏRİN İKİ SAHİLİNİN İTTİFAQI

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin Qazaxıstana oktyabrın 20-21-də etdiyi dövlət səfəri sadəcə diplomatik hadisə deyil, həm də bu iki türk dövləti arasında münasibətlərin yeni strateji düşüncə səviyyəsinə yüksəldiyinin göstəricisi olub. Onu Astana hava limanında şəxsən həmkarı Kasım-Jomart Tokayev qarşılayıb ki, bu da son üç ildə görünməmiş dərəcədə intensiv xarakter almış ikitərəfli dialoqun istisna mahiyyətini ortaya qoyur. 2021-ci ildən bu yana iki lider arasında ondan artıq görüş keçirilib. Bu, regionun əksər qonşu ölkələrinin rəhbərləri arasındakı görüş intensivliyindən çox yüksəkdir. Üstəlik, qeyd olunan statistikanın arxasında açıq bir fakt da dayanır: Bakı və Astana arasındakı münasibətlər dostluq kateqoriyasından müttəfiqlik səviyyəsinə keçib.

İlham Əliyevin Qazaxıstana son səfərinin nəticələri də göstərib ki, tərəflər ümumi maraqlara, potensialların bir-birini tamamlamasına əsaslanan sistemli tərəfdaşlıq qurur. Nəticə etibarilə səfər çərçivəsində enerji, nəqliyyat, rəqəmsallaşma, sənaye təhlükəsizliyi, səhiyyə, mədəniyyət və statistikanı əhatə edən 15 sənəddən ibarət önəmli sənədlər paketi imzalanıb. Mövzu spektrinin bu qədər geniş olması bir məntiqi əks etdirir: Azərbaycanla Qazaxıstan əməkdaşlıqlarını ikitərəfli formatdan regional-struktur səviyyəsinə daşıyır, dayanıqlı əməkdaşlıq institutlarının yaradılmasını hədəfləyir.

Nəqliyyat əməkdaşlığın lokomativi kimi

Səfər zamanı əsas mövzulardan biri nəqliyyat-logistika gündəliyi olub. Çin, Mərkəzi Asiya, Qafqaz və Avropanı birləşdirən Orta Dəhliz (trans-Xəzər) bu gün Avrasiya məkanının əsas arteriyasına çevrilir. Oktyabrın 21-də hər iki prezidentin iştirakı ilə «Orta Dəhlizin inkişafı» (trans-Xəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutu) adlı birgə layihənin təqdimatı keçirilib. Tərəflər tarif siyasətinin koordinasiyası, gömrük prosedurlarının rəqəmsallaşdırılması və liman infrastrukturunun sinxronlaşdırılmasına dair razılığa gəlib. İndi Aktau, Kurık və Ələt limanları vahid mexanizm kimi işləməlidir. Bu, sadəcə, marşrutun müasirləşdirilməsi deyil, həm də qlobal geosiyasi dəyişikliklər şəraitində belə, təchizatın davamlılığını təmin edəcək texnoloji vahid logistika sisteminin yaradılmasıdır.

Azərbaycan və Qazaxıstan prezidenlərinə layihə barədə məlumat verilib, qeyd olunub ki, Çin və Mərkəzi Asiya ölkələrini Avropa ilə birləşdirən əsas nəqliyyat-logistika marşrutu olan Orta dəhliz regional və qitələrarası ticarətin gücləndirilməsində strateji rol oynayır. Bildirilib ki, Çindən Azərbaycana yük daşımalarının həcmi artır və 2030-cu ilədək bu göstəricinin 3 dəfə artacağı gözlənilir. Bu, layihənin əhəmiyyətini daha da artırır.

Dinamika ortadadır: 2024-cü ilin məlumatına görə, Orta Dəhliz vasitəsilə yük daşımaları 63% artaraq 4,1 milyon tona çatıb. Konkret olaraq Azərbaycanla Qazaxıstan arasında 2025-ci ilin ilk səkkiz ayında ticarət dövriyyəsinin həcmi 547 milyon dolları ötüb. Bu rəqəmin ilin sonunadək 1 milyard dollara çata biləcəyi deyilir. Bu göstəricilər yalnız ticarətin artımını deyil, həm də iqtisadi münasibətlərdə etimadın formalaşdığını göstərir.

Baş verənlər fonunda Azərbaycanın bütün yüklərin, o cümlədən Qazaxıstan mənşəli malların Ermənistana tranzitinə məhdudiyyəti aradan qaldırmaq qərarı xüsusi siyasi məna da daşıyır. Üstəlik, Prezident İlham Əliyev bu qərarı məhz qazaxıstanlı həmkarı Kasım-Jomart Tokayev ilə birgə mətbuat konfransında elan edib. Bu isə Bakının Qazaxıstanın sülhməramlı təşəbbüslərini və son dövrlərdə Bakı ilə İrəvan arasında məhsuldar dialoqun qurulması istiqamətindəki liderlik səylərini yüksək qiymətləndirdiyini göstərir. Təsadüfi deyil ki, Ermənistana Azərbaycan üzərindən daşınan ilk tranzit yük də məhz Qazaxıstan taxılı olub. Bu addım yalnız sülh gündəliyinin dönməz xarakter aldığını və əsas regional oyunçuların onu tam dəstəklədiyini göstərmir, həm də sözügedən marşrutun genişlənərək regionun yeni fəlsəfəsinin – «qarşıdurmadan qarşılıqlı faydaya keçid»in rəmzinə çevrildiyini təsdiqləyir. Orta dəhliz sisteminə inteqrasiya olunan Zəngəzur dəhlizi isə beləliklə, sülh infrastrukturunun elementinə çevrilir – quru yolları, dəmir yolları indi sülh quruculuğunun alətinə çevrilməkdədir. Bu prosesi ən yaxşı şəkildə İlham Əliyev Astanada təşkil olunmuş mətbuat konfransında ifadə edib: «Bu gün yeni nəqliyyat yolları açıldıqca, geniş Avrasiya regionu ilə bağlı layihələr həyata keçirildikcə Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiya daha çox bir-birinə bağlanır və bir çox hallarda vahid coğrafi məkan çərçivəsində çıxış edir. Təbii ki, bütün bunlar daimi diqqət və qarşılıqlı fəaliyyəti konkret nəticələrlə zənginləşdirmək üçün dövlət başçılarının iştirakını tələb edir».

Energetika, «yaşıl keçid» və investisiyalar

Tərəfdaşlığın enerji tərəfi də az əhəmiyyət daşımır. Azərbaycan Qazaxıstan üçün karbohidrogen ixracı marşrutlarını şaxələndirmək, Rusiyanın boru kəmərlərindən asılılığı azaltmaq imkanıdır. Bakı üçün isə bu, Xəzər regionunun əsas enerji habı statusunu möhkəmləndirmək deməkdir. «KazMunayGas» ilə SOCAR arasında daha əvvəl imzalanmış, Bakı-Tbilisi-Ceyhan vasitəsilə neftin nəqlini nəzərdə tutan saziş bu məntiqin praktiki təcəssümüdür. Əgər 2023-cü ildə tranzit həcmi 1,4 milyon ton idisə, 2025-ci ildə bu, 1,6 milyon tona çatıb. 2027-ci ildə bu rəqəmin 5-7 milyon tona yüksələcəyi gözlənilir. Müzakirələr zamanı Qazaxıstanın dövlət başçısı Astananın Bakı-Tbilisi-Ceyhan marşrutu ilə neft tranzitinin həcmini əhəmiyyətli dərəcədə artırmaq niyyətini açıqlayıb.

Paralel olaraq, bərpa olunan enerji sahəsində əməkdaşlıq da inkişaf edir. Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistan tərəfindən imzalanmış «Yaşıl enerji dəhlizi» təşəbbüsü Mərkəzi Asiyadan Avropaya 5GVt-a qədər təmiz elektrik enerjisinin ixracını nəzərdə tutur. 380 kilometr uzunluğunda və 1,5 milyard dollar investisiya həcmli Aktau-Sumqayıt sualtı kabeli isə təkcə infrastruktur layihəsi deyil, həm də türk ölkələri ilə Avropa arasında rəmzi körpü olacaq, onları qlobal iqlim gündəliyinə inteqrasiya edəcək.

Qazaxıstanla Azərbaycan qaz-kimya layihələri, emal müəssisələrinin inşası və dekarbonizasiya texnologiyalarının mübadiləsi sahəsində də danışıqlar aparırlar. Beləliklə, hər iki ölkə faktiki olaraq, «enerji alyansı»nın yeni modelini – karbohidrogenlərdən innovasiyalara keçidi formalaşdırır.

İqtisadi inteqrasiyanı fəal kapital axını da müşayiət edir. 2005-ci ildən bəri Azərbaycanın Qazaxıstan iqtisadiyyatına yatırdığı investisiyaların həcmi 424,6 milyon dollara çatıb. Bu dövrdə Qazaxıstan Azərbaycan iqtisadiyyatına 156 milyard dollar investisiya qoyub. Bu gün Qazaxıstanda Azərbaycan kapitalının iştirakı ilə ən azı 1500 şirkət fəaliyyət göstərir, Azərbaycanda isə təxminən 150 Qazaxıstan şirkəti var. Bu rəqəmlər yalnız iqtisadi dinamikanı yox, həm də tərəflərin bir-birinin institusional mühitinə inamının artdığını göstərir.

Artan qarşılıqlı əməkdaşlığın rəmzləri arasında Alagöl gölündə azərbaycanlılar tərəfindən inşa olunmuş turizm kompleksi, Xəzər dənizinin dibi ilə Aktau ilə Sumqayıtı birləşdirən sualtı fiber-optik kabel də var. Sonuncu layihə xüsusi əhəmiyyət daşıyır. O, rəqəmsal təhlükəsizliyi və kommunikasiya davamlılığını təmin etməklə, Xəzəri yalnız neft deyil, həm də məlumat axını üçün əsas dəhlizə çevirəcək.

Əməkdaşlığın humanitar tərəfi

Obrazlı desək, nəqliyyat qitələri, enerji isə iqtisadiyyatları birləşdirirsə, humanitar əməkdaşlıq qəlbləri, düşüncələri bir araya gətirir. Azərbaycan-Qazaxıstan münasibətləri məhz humanitar sahədə insani ölçü qazanır. Prezident Tokayevin sözləri ilə desək, «mədəni-humanitar sahədə əməkdaşlıq ənənəvi olaraq, gündəliyimizdə xüsusi yer tutur. Ölkələrimizdə qarşılıqlı şəkildə keçirilən Azərbaycan və Qazaxıstan mədəniyyəti və kino günlərini son illərin əlamətdar hadisələri saymaq olar. Bu istiqamətdə işlərin sistemləşdirilməsi üçün mədəni əməkdaşlıq proqramının qəbulu haqda razılığa gəlinib. Həmçinin təhsil və elm, gənclər arasında əlaqələrin inkişafı perspektivləri də müzakirə olunub. Bu məqsədlə Bakıda ötən ildən Qazaxıstan-Azərbaycan elm-təhsil mərkəzi fəaliyyət göstərir».

Həqiqətən də, son illərdə tərəflər təhsil, mədəniyyət və elm sahələrində sabit yaxınlaşma nümayiş etdirir. Hər iki ölkənin aparıcı ali təhsil ocaqları – Bakı Dövlət Universiteti, Əl-Fərabi adına Qazaxıstan Milli Universiteti və Qumilyov adına Avrasiya Milli Universiteti tələbə və aspirant mübadiləsi üzrə birgə proqramlar həyata keçirir, türkoloji konfranslar, tarix-arxeologiya sahəsində birgə tədqiqatlar təşkil olunur. Bu istiqamətdə ən önəmli layihələrdən biri Türk Universitetlər Şəbəkəsinin yaradılmasıdır. Burada Bakı ilə Astana türk dünyasında təhsil inteqrasiyasının koordinatorları kimi çıxış edirlər.

Bu il «Qazaxıstanda Azərbaycan mədəniyyəti ili» çərçivəsində keçirilən tədbirlər də qeyd olunmalıdır. Söhbət teatr qastrollarından, sərgilərdən, Azərbaycan filmlərinin nümayişindən, milli mətbəx festivallarından gedir. Bütün bunlar Qazaxıstanda böyük maraq doğurub. Belə təşəbbüslər nəinki mədəni jest, həm də türk dünyasının kimliyini möhkəmləndirən, ənənə ilə müasirliyi birləşdirən ümumi məkanın yaradılmasına töhfədir.

Eyni zamanda Azərbaycanda «Qazaxıstan Mədəniyyəti Həftəsi» də böyük ictimai marağa səbəb olub. Bu mədəni mübadilələr hər iki dövlətin mədəni irsə hörmət və yaradıcı yanaşmaya əsaslanan «yumşaq güc» potensialını formalaşdırır.

Humanitar əməkdaşlıq ictimai diplomatiyanın inkişafını da əhatə edir. Azərbaycan və Qazaxıstanın gənclər təşkilatları Türk Dövlətləri Təşkilatının proqramlarında iştirak edir, könüllülük və təhsil forumları təşkil edirlər. Birgə media təşəbbüsləri əsasında isə iki ölkənin tarixi inkişaf paralellərini əks etdirən sənədli filmlər, televiziya verilişləri və rəqəmsal layihələr hazırlanır. Qarşılıqlı dil və mədəni təsir məsələlərinə xüsusi diqqət göstərilir. 2024-cü ildə Bakıda Qazaxıstan Mədəniyyəti və Dili Mərkəzi, Astanada isə Azərbaycan Dili və Ədəbiyyatı Mərkəzi açılıb. Onlar gələcəyin kateqoriyaları ilə düşünən yeni nəsil mütəxəssislərin yetişməsi üçün platformaya çevrilir.

Beləliklə, humanitar komponent tərəfdaşlığın birləşdirici elementi kimi çıxış edir. O, təkcə qarşılıqlı anlaşmanı gücləndirmir, həm də nəsillərarası davamlılığı təmin edərək, gələcək inteqrasiya üçün ümumi mədəni və dəyərlər bazası formalaşdırır.

Əməkdaşlığın yeni və ənənəvi istiqamətləri

Hərbi-texniki sahədə də əməkdaşlıq kifayət qədər dinamik inkişaf edir. «Caspian Breeze 2025» və «Birlik 2024» birgə hərbi təlimləri hər iki ölkənin silahlı qüvvələrinin yüksək səviyyədə uzlaşdığını təsdiqləyib. Bakı ilə Astana dəniz kommunikasiyasının mühafizəsi, quldurluğa qarşı mübarizə və enerji infrastrukturunun qorunması istiqamətində səylərini sinxronlaşdırır. Bununla yanaşı, diqqət getdikcə güc komponentlərinin texnoloji istiqamətinə – müdafiə sahəsinin rəqəmsallaşdırılması və kibertəhlükəsizlik üzrə təcrübə mübadiləsinə yönəldilir.

Son zamanlar ölkələr arasında çoxtərəfli əməkdaşlıq sistemində ekoloji istiqamət də strateji önəm daşımağa başlayıb. Xəzər dənizində suyun səviyyəsinin enməsi ümumi narahatlıq mənbəyi kimi, birgə fəaliyyət üçün stimula çevrilib. Azərbaycanla Qazaxıstan bu məsələdə xüsusilə Tehran Konvensiyası çərçivəsində beynəlxalq koordinasiyaya böyük önəm verir, elmi tədqiqatları və ekoloji monitorinqləri inkişaf etdirirlər. Qazaxıstanda yaradılmış Xəzərin vəziyyətinə dair Regional Monitorinq Mərkəzi artıq məlumatların toplanması və təhlilini təmin edir, Azərbaycanda isə «Yaşıl Xəzər» proqramı həyata keçirilir. Məhz bu proqram çərçivəsində limanlar və sahilyanı infrastruktur ekoloji standartlara uyğunlaşdırılır.

Nəqliyyat, enerji, investisiya, humanitar və ekoloji istiqamətlərin birləşməsi Azərbaycan-Qazaxıstan münasibətlərini kompleks, qarşılıqlı faydalı dövlətlərarası əməkdaşlıq nümunəsinə çevirir. İki ölkə arasında qarşılıqlı fəaliyyət müasir regional siyasətin rəqabət üzərində deyil, maraqların uzlaşdırılması əsasında qurula biləcəyini nümayiş etdirir.

Bu gün Bakı ilə Astana yalnız türk inteqrasiyasının iştirakçısı deyil, həm də onun həmmüəllifləridirlər. Bu iki ölkə regional əməkdaşlığın yeni modelini formalaşdırır – elastik, texnoloji və mədəni baxımdan zəngin bir modeli. Prezident İlham Əliyevin Qazaxıstana dövlət səfəri bu yeni dövrün rəmzinə çevrilib. Bu, Azərbaycanla Qazaxıstanın Avrasiyanın mərkəzi hissəsində tarixin enerjisini, gələcəyin potensialını birləşdirərək sistemli aktorlara çevildikləri bir dövrdür.