AŞAĞI KARBONLU KAPITAL

Azərbaycan regionda ilk dəfə olaraq “yaşıl keçid”in strateji çərçivəsini formalaşdırıb və öz mövqeyini müvafiq sənədlərdə əks etdirib.

Bunun məntiqi davamı isə istixana qazı emissiyalarının azaldılması üzrə “Milli Müəyyən Edilmiş Töhfə”nin (NDC) yenilənmiş mətni – NDC 3.0 olub. Bu, Braziliyanın Belem şəhərində COP30-da təqdim olunub və iqtisadiyyatın əsas sektorları üzrə 2035-ci ilə qədər iqlim siyasətinin istiqamətlərini müəyyən edib.

Neft və qaz üçün həll yolu

Neft-qaz sektoru Azərbaycan iqtisadiyyatının əsas elementi olaraq qalır, ÜDM-in təxminən 37%-ni təşkil edir və eyni zamanda istixana qazı emissiyalarının ən böyük mənbələrindən biridir. 2022-ci ildə metan və CO₂ daxil olmaqla, səmt qazı emissiyalarının 28%-i bu sektorun payına düşüb. Bunlar da əsasən sızmalar, quyu ventilyasiyası, mütəmadi yandırma, eləcə də istehsal proseslərində yanacağın yandırılması nəticəsində atmosferə daxil olur. Bu zaman NDC 3.0 avadanlıqların enerji səmərəliliyinin yaxşılaşdırılması və sızıntıların vaxtında aşkarlanması və aradan qaldırılması proqramlarının tətbiqindən tutmuş nəzarət edilən emissiyaları azaltmağa imkan verən mühəndis həllərinə qədər bir sıra tədbirlər təklif edir.

Daha uzunmüddətli perspektivlərə keçdikcə, səylər texnoloji proseslərin elektrikləşdirilməsinə və avadanlıqların bərpa olunan enerji mənbələrindən (BOEM) istehsal edilən elektrik enerjisinə keçirilməsinə yönəldilir. CO₂-nin tutulması, istifadəsi və saxlanması (CCUS) texnologiyaları da tətbiq edilir ki, bunlar da hasilat və emalın ən intensiv zonalarında emissiyaları kəskin şəkildə azalda bilər.

Bu məqamda qeyd edək ki, Neft və Qazın Dekarbonizasiyası Xartiyasına uyğun olaraq 2030-cu ilə qədər səmt qazının sıfır mütəmadi yandırılmasına nail olmaq öhdəliyi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Tam imtina təhlükəsizlik tələbləri səbəbindən mümkün olmasa da, yandırılan qazın ümumi həcmi qaz toplama infrastrukturunun modernləşdirilməsi, səmt qazının emalı və istifadəsi sistemlərinin tətbiqi, həmçinin peyk texnologiyaları və infraqırmızı kameralar daxil olmaqla metanın daha ciddi monitorinqinə keçid hesabına kompensasiya edilə bilər.

Gələcəyin enerjisi

Ev təsərrüfatlarını, sənayeni, kənd təsərrüfatını və neft-qaz kompleksini təmin edən sektor səmt qazı emissiyalarının təxminən 21%-ni təşkil edir. Son 20 ildə mazutdan imtina və təbii qaza keçid sayəsində emissiyaların miqdarı əhəmiyyətli dərəcədə azalsa da, 2035-ci ilə qədər elektrik enerjisinə tələbatın gözlənilən artımı yeni çağırışlar yaradır.

Hesab edilir ki, nəqliyyatın, sənayenin və binaların elektrikləşdirilməsi qaçılmaz olaraq enerji sisteminə olan yükü artıracaq və genişmiqyaslı modernizasiya olmadan bu, emissiyaların artmasına səbəb olacaq. Məhz buna görə də NDC sektorun kompleks transformasiyasını nəzərdə tutur. Bu, elektrik xətlərinin gücləndirilməsi və yeni yarımstansiyaların tikintisi, şəbəkələrin idarə edilməsinin rəqəmsallaşdırılması, paylayıcı şəbəkələrin modernləşdirilməsi yolu ilə texniki itkilərin azaldılması, günəş və külək enerjisi gücünün əhəmiyyətli dərəcədə artırılması, həmçinin böyük həcmdə BOEM-in inteqrasiyası üçün zəruri olan uzun dövrlü enerji saxlama sistemlərinin tətbiqidir. Eyni zamanda, açıq dövrəli qaz turbinlərinin daha səmərəli buxar-qaz qurğuları ilə tədricən əvəz edilməsi planlaşdırılır və bu da zəruri gücü qoruyub saxlamaqla böyük həcmdə emissiyaları azaltmağa imkan verəcək.

İnkişaf prioriteti günəş enerjisi olaraq qalır, bunun ardınca quruda külək enerjisi gəlir, dəniz külək enerjisi isə texnoloji tərəqqinin davam etməsi və cəlbedici investisiya iqlimi şərtilə yüksək potensiala malik perspektivli, uzunmüddətli istiqamət kimi nəzərdən keçirilir.

NDC 3.0 məqsədlərinə çatmaq üçün BOEM, CCUS, elektrik şəbəkə infrastrukturu, metan monitorinqi texnologiyaları və mütəxəssislərin hazırlanması sahəsində əhəmiyyətli investisiyalar tələb olunacaq. Kapitalın böyük miqyasda cəlb edilməsi uzunmüddətli perspektivdə istismar xərclərinin azaldılması, texnoloji modernləşdirmə və daha dayanıqlı, iqtisadi cəhətdən səmərəli və ekoloji cəhətdən təhlükəsiz enerji sisteminə keçid hesabına kompensasiya ediləcək.

Emissiyasız şəhər

Azərbaycan ÜDM-in təxminən 6%-ni təmin edən nəqliyyat sektoru emissiyaların ən dinamik artım mənbələrindən biridir. 2022-ci ildə onun payına bütün istixana qazı emissiyalarının 13%-i düşürdü, bunların 92%-i isə əsasən benzin və dizel yanacağı ilə işləyən avtomobil nəqliyyatı tərəfindən yaradılırdı.

NDC 3.0 keçidin üç qarşılıqlı əlaqəli istiqamətini müəyyən edir: nəqliyyat vasitələrinin ümumi yürüşünün azaldılması, hər kilometrə düşən emissiyaların azaldılması və ictimai nəqliyyata, elektrik qatarlarına, metroya və mikromoballığa doğru tədricən modal dəyişiklik. Bu məntiq mobilliyin əlçatan və rahat qalması, lakin qeyri-mütənasib dərəcədə yüksək emissiya mənbəyi olmaqdan dayanması vəzifəsinə tam cavab verir.

Azərbaycan 2035-ci ilə qədər nəqliyyat infrastrukturunu dərindən modernləşdirməyi nəzərdə tutur. Metronun genişləndirilməsi, avtobus marşrutlarının və dəmir yolu əlaqələrinin inkişafı daxili yanma mühərrikli avtomobillərdən tədricən imtina üçün əsas olmalıdır. Elektromobillərin alınmasını stimullaşdırmaq, ictimai nəqliyyatın yenilənməsini dəstəkləmək və aviasiya və dəniz qarışıqları daxil olmaqla, bioyanacağı tətbiq etmək planlaşdırılır.

Bu proqramın əsasında təkcə avadanlıqların idxalı deyil, həm də milli istehsal güclərinin formalaşdırılması dayanır. 2025-ci il sentyabrın sonunda Biznesin İnkişafı Fondu, SARDA Group və BYD şirkətinin iştirakı ilə yaradılmış Azərbaycan-Çin birgə müəssisəsi olan “Azerbaijan Energy Automotive Factory” zavodu fəaliyyətə başlayıb. Onun gücü ildə 500 elektrobusun buraxılışına hesablanıb. 2025-ci ilin sonuna qədər müəssisə 300 maşın istehsal etməyi nəzərdə tutur: 200-ü Bakı, 60-ı Naxçıvan və 40-ı nəqliyyat infrastrukturunun faktiki olaraq sıfırdan inkişaf etdirildiyi Qarabağ regionu üçün. Bu addım təkcə istehsalın lokallaşdırılmasını və idxaldan asılılığın azaldılmasını təmin etmir, həm də “təmiz texnologiyalar”la əlaqəli sənayenin yeni seqmentini formalaşdırır.

Beləliklə, NDC 3.0-da təsvir edilmiş nəqliyyat transformasiyası Azərbaycanın iqlim siyasətinin ayrılmaz hissəsinə və havanın keyfiyyəti, hərəkət rahatlığı və texnoloji yeniləmənin paralel həyata keçirildiyi gələcək dayanıqlı inkişafın mühüm şərtinə çevrilir.

Yüksək gərginlik altında sənaye

Sənaye ÜDM-in dörddə birini təmin edir və dekarbonizasiya üçün çətin bir sektor olaraq qalır. Yüksək temperaturlu proseslər, kimyəvi reaksiyalar və karbohidrogen yanacağından asılılıq əhəmiyyətli həcmdə emissiya yaradır.

Sənayenin dekarbonizasiyasının mürəkkəbliyi onun yüksək enerji tutumunda və karbohidrogen yanacağının mühüm rol oynadığı yüksək temperaturlu istilik tələb edən proseslərdən asılılığında gizlənir.

Bu mənada sənaye parklarının yaradılması transformasiyanın mühüm aləti olur: müəssisələrin bir zonada cəmləşməsi istilik və tullantıların emalından tutmuş CCUS sistemlərinə və genişmiqyaslı elektrikləşdirməyə qədər müasir azkarbonlu həllərin tətbiqini asanlaşdırır. Dövlət siyasəti belə parkların, daha doğrusu, onların ərazisində istehsal olunan məhsulların payının sənaye istehsalı strukturunda 15%-ə çatmasına yönəlib.

Buna paralel olaraq, gələcək azkarbonlu inkişaf üçün əsas yaradan təşəbbüslər həyata keçirilir. Bunların arasında enerji səmərəliliyini dəstəkləyən proqramlar, daha ekoloji metallurgiya texnologiyası kimi birbaşa dəmir bərpası üzrə zavodun tikintisi, Sumqayıt Sənaye Parkı və Alüminium İstehsalı Kompleksi daxil olmaqla sənaye zonalarının genişləndirilməsi var.

Ən güclü istixana qazlarından biri olan metanın nizamsız emissiyalarını azaltmağa imkan verən sızmaların aşkarlanması və qarşısının alınması texnologiyaları da mühüm rol oynayır.

Lakin dekarbonizasiyanın mərkəzi elementinə tədricən elektrikləşdirmə çevrilir ki, bu da uzunmüddətli perspektivdə Azərbaycan sənayesinin karbon izini əhəmiyyətli dərəcədə azaldacaq. Bir çox istehsal zəncirlərində qaz qazanlarının elektrik analoqları və istilik nasosları ilə əvəz edilməsi, xüsusilə də milli enerji balansında bərpa olunan mənbələrin payı artdıqca daha “təmiz enerji” mənbələrinə keçməyə imkan verəcək.

Təbiət balansı

NDC-yə əsasən, meşə ərazilərinin genişləndirilməsi emissiyaların sabitləşdirilməsinin əsas vasitəsi olacaq: 2026-cı ilə qədər meşə örtüyü daha 30 min hektar artacaq ki, bu da onun payını 12,3%-ə çatdırmağa imkan verəcək. Bu vəzifə ölkənin Sosial-İqtisadi İnkişaf Strategiyasında təsbit edilib və daha dayanıqlı kənd təsərrüfatı metodlarının tətbiqi ilə sıx bağlıdır.

İqlim məqsədlərinə çatmaq üçün sahədəki bütün elementlərdən emissiyaların azaldılmasına yönəldilmiş kompleks yanaşma tələb olunur. Prioritetlərdən biri heyvanların rasionunun tənzimlənməsi və müasir yem əlavələrindən istifadə etməklə metan emissiyalarının azaldılması olacaq. Lakin mal-qaranın sərbəst otarılması bu həllərin səmərəliliyini məhdudlaşdıra bilər. Bu tədbirlərə mühüm əlavə peyinin parçalanması ilə bağlı emissiyaları azaltmağa imkan verən orta və böyük kompostlaşdırma qurğularının yaradılması, həmçinin mal-qara strukturunun optimallaşdırılması olacaq.

Kənd təsərrüfatı texnikasının dizel yanacağından elektrik alternativlərinə keçidinin də əhəmiyyətli potensialı var. Bu, nəqliyyat vasitələri və traktorlara, eləcə də suvarma sistemləri, nasoslar, elevatorlar və soyuducu qurğular daxil olmaqla stasionar avadanlıqlara aiddir. Bununla belə, belə bir keçid enerji doldurma və saxlanması üçün geniş infrastruktur tələb edəcək ki, bu da əhəmiyyətli investisiyalar və uzunmüddətli planlaşdırma nəzərdə tutur. Paralel olaraq, dəqiq və şumsuz əkinçiliyin tətbiqi, gübrələrin həddindən artıq istifadəsinin azaldılması və xüsusilə ölkənin dağlıq rayonlarında torpaqların erroziyaya yüksək həssaslığını nəzərə alaraq, torpaqların monitorinqi üçün informasiya sistemlərinin yaradılması üzrə təşəbbüslər inkişaf etdirilir.

NDC-də vurğulandığı kimi, meşə sahələrinin genişləndirilməsi Azərbaycanda dekarbonizasiyanın mərkəzi elementi olacaq, təbii sekvesrasiya potensialını gücləndirəcək və iqtisadiyyatın digər sektorlarında emissiyaların kompensasiyasını təmin edəcək. Eyni zamanda 2035-ci ilə qədər məqsədlərə çatmaq üçün xüsusilə texnikanın elektrikləşdirilməsi, infrastrukturun inkişafı və taxıl emalı texnologiyalarının tətbiqinə əhəmiyyətli kapital qoyuluşları tələb olunacaq. Metan emissiyalarının azaldılmasında mühüm rol oynayan yem əlavələrindən istifadə ilə əlaqədar əlavə xərclər də olacaq.

“Yaşıl dəyişiklik”lər üçün maliyyə vəsaiti

Dayanıqlı maliyyələşdirmə iqtisadiyyatın iqlim risklərindən müdafiə qabiliyyətinin artırılmasında əsas elementdir.

Azərbaycan Mərkəzi Bankının (AMB) sədri Taleh Kazımov bildirib ki, təsdiq edilmiş “Yaşıl taksonomiya” “yaşıl layihələr”in meyarlarını müəyyən edən və dayanıqlı maliyyələşdirmənin səfərbər edilməsi üçün təməl yaradan ilk sistemli sənəd olub.

AMB-nin strategiyası dayanıqlı maliyyələşdirmənin güclü ekosisteminin formalaşdırılmasına yönəlmiş geniş spektrli islahatları əhatə edir. “Bu addımlar ölkədə “yaşıl kapital” bazarının tam fəaliyyət göstərməsi üçün əsas yaradır”, - AMB-nin rəhbəri hesab edir.

Peşəkar potensialın vacibliyini anlayan AMB maliyyə mütəxəssislərinin imkanlarını genişləndirərək Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı (EBRD), Dünya Bankı, Karbon Hesabatlılığı üzrə Tərəfdaşlıq və s. ilə əməkdaşlığı fəal şəkildə inkişaf etdirir. Eyni zamanda AMB iqlim risklərinin qiymətləndirilməsi üzrə qurumlararası layihəyə başlayıb və IMF-nin dəstəyi ilə keçid dövrü riskləri ilə bağlı məlumatlar üzrə yol xəritəsi hazırlayıb ki, bu da iqlim təhdidlərinin idarə edilməsində əsas maneələrdən biri olan sistemli məlumat çatışmazlığını aradan qaldırmağa kömək edir. Belə alətlərin mövcudluğu maliyyə institutlarına risklərin təsirini daha dəqiq proqnozlaşdırmağa və azaltmağa imkan verir ki, bu da maliyyə sisteminin iqlim qeyri-müəyyənliyinə qarşı ümumi dayanıqlılığını artırır.

Paralel olaraq, T.Kazımovun sözlərinə görə, beynəlxalq təcrübə və mövcud makroiqtisadi şəraiti nəzərə alaraq, “yaşıl monetar” siyasət alətlərinin tətbiqi imkanları araşdırılır.

Eyni zamanda Azərbaycan banklarının artıq ekoloji kredit xətləri aldığı və bu da dayanıqlı kapitala çıxışı genişləndirən beynəlxalq maliyyə təşkilatları ilə əməkdaşlıq davam edir. Həmçinin “yaşıl istiqrazlar”ın buraxılması üçün şərait yaradılır: müvafiq normativ baza artıq təsdiqin son mərhələsindədir.

T.Kazımov vurğulayıb ki, mühüm istiqamətlərdən biri də “ESG-risk radarı” alətinin tətbiqi və iqlim təhlili üzrə beynəlxalq təşəbbüslərdə fəal iştirak olacaq və bu da xüsusilə vacibdir: Çünki iqlim çağırışlarının sərhədi yoxdur”.

Qeyd edək ki, Azərbaycanın bank sektoru artıq 2030-cu ilə qədər öz emissiyalarını 35% azaltmaq öhdəliyi götürüb. Ölkə bankları “yaşıl layihə”lər üçün 2 milyard manat səfərbər etmək niyyətindədir. 2025-ci ilin birinci yarısında bu məqsədlə 330 milyon manat ayrılıb ki, bu da maliyyə sisteminin iqtisadiyyatın dayanıqlı transformasiyasını dəstəkləməyə yüksək hazırlıq dərəcəsini əks etdirir.

Beləliklə, Azərbaycan iqlim siyasətinin məhdudiyyət deyil, şans olduğunu göstərməyə çalışır: infrastrukturu modernləşdirmək, yeni sənaye sahələri yaratmaq, ixrac potensialını gücləndirmək və dayanıqlı inkişaf sahəsində regional liderə çevrilmək şansı. Və bu transformasiya artıq başlayıb.