SÜLH PLANININ İNTRİQASI

Ukrayna münaqişəsinin sülh yolu ilə həllinə dair uzun fasilədən sonra bərpa olunmuş məsləhətləşmələr İkinci Dünya müharibəsindən sonrakı dövrün, yəqin ki, ən qanlı qarşıdurması sayıla biləcək bu problemin həllilə bağlı parametrlərin rutin razılaşdırılmasından daha çox dedektiv əsəri xatırladır.

Şayiələr və ehtimallar sülh gündəliyinin bir hissəsi kimi

«Bloomberg» agentliyi Stiven Uitkoff ilə Rusiya Prezidentinin köməkçisi Yuri Uşakov arasında keçirilmiş telefon danışığının stenoqramını dərc edib. Söhbət zamanı Uitkoff Uşakova Ukrayna ilə bağlı sülh razılaşması üzərində birgə işləməyi təklif edir. Bildirilir ki, Uitkoff qarşı tərəfə Putinin Tramp ilə danışıqlarda sülh nizamlanması mövzusunu ən yaxşı hansı formada qaldıra biləcəyinə dair bir sıra tövsiyələr verib.

Yuri Uşakov ilə Putinin xüsusi nümayəndəsi Kirill Dmitrev arasında oktyabrın 29-da baş tutmuş danışıqların stenoqramından isə məlum olur ki, onlar sülh planının «qaralama» variantını və Moskvanın öz tələblərini hansı dərəcədə israrla irəli sürməli olduğunu müzakirə ediblər. Uşakov Kiyevdən «maksimum güzəştlər»in əldə olunmasının vacibliyini bildirib.

Təxminən eyni vaxtda NBC telekanalı ABŞ-nin dövlət katibi Marko Rubio ilə vitse-prezidenti Cey Di Vens arasında bu mövzuda fikir ayrılıqlarının olduğu haqda xəbər yayıb. İddia olunur ki, vitse-prezident Kiyevə təzyiqlərin artırılmasını vacib sayırsa, Rubio əksinə, təzyiqlərin Moskvaya edilməli olduğunu düşünür.

Dövlət katibi telekanalın məlumatını uydurma adlandırıb. «Bu, Tramp administrasiyasında guya Ukrayna müharibəsinin necə bitməli olduğuna dair fikir ayrılıqlarının mövcudluğu haqda tamamilə saxta xəbərlər silsiləsinin növbəti nümunəsidir», - deyə o, bildirib. Rubionun bu mövqeyini Vens də təsdiqləyib. Vitse-prezident medianı Trampın planlarını pozmaq üçün yalan xəbərlər yaymaqda günahlandırıb.

Lakin bütün bunlar yaşananların mahiyyətinə, yəni Ukraynada sülh axtarışı prosesinin bərpasına heç bir təsir göstərməyib. Məlum olduğu kimi, hər şey noyabrın 19-da Ukrayna Prezidenti Vladimir Zelenskinin Türkiyəyə etdiyi işcüzar səfərlə başlayıb. Türkiyənin dövlət başçısı Rəcəb Tayyib Ərdoğan həmkarı ilə Ankarada apardığı danışıqları «İstanbul formatı»nı dirçəltmək imkanı kimi qiymətləndirib. Xatırladaq ki, bu format əvvəllər əsirlərin dəyişdirilməsi və taxıl sazişi kimi məsələlərdə razılıqların əldə olunmasına imkan vermişdi.

Ukrayna tərəfi isə bildirib ki, bu səfərin məqsədi «danışıqlar prosesini yenidən canlandırmaq», əsasən ABŞ və Avropa ölkələrindən olan tərəfdaşların prosesə cəlbi hesabına onu daha da genişləndirməkdir.

«Axios» xəbər verir ki, Ankarada ABŞ Prezidentinin xüsusi nümayəndəsi Stiv Uitkoff, Zelenski və Türkiyənin xarici işlər naziri Hakan Fidanın iştirakı ilə üçtərəfli görüşün keçirilməsi də nəzərdə tutulubmuş. Görüşdə Donald Tramp administrasiyası tərəfindən irəli sürülmüş sülh təşəbbüsü – 28 maddəlik «Tramp planı» müzakirə edilməli imiş. Bu plana əsasən Ukrayna təhlükəsizlik zəmanəti və ölkənin bərpasında ABŞ-nin iştirakı müqabilində Rusiyaya ərazi güzəştləri etməli imiş. Lakin Kiyev Ankaraya tam başqa, amerikalıların fikrincə, Rusiyanın heç vaxt qəbul etməyəcəyi layihə ilə gəlib. Söhbət Ukrayna-Avropa birgə planından gedir. Məlumata görə, məşz bu səbəbdən qeyd edilən görüş nəinki təxirə salınıb, Uitkoff ümumiyyətlə, Türkiyə paytaxtında görünməyib.

Tramp planı: torpaq müqabilində sülh

«Politico» yazır ki, 28 maddədən ibarət Amerika-Rusiya sülh planı Stiv Uitkoff tərəfindən Kirill Dmitrev ilə birgə hazırlanıb. Sənəd münaqişənin nəticələrinin institusionallaşdırılmasını nəzərdə tutur. Rusiya Xerson və Zaporojye vilayətlərinin bir sıra rayonlarına faktiki nəzarəti əlində saxlayır, Kiyev NATO üzvlüyündən imtina edir, ərazisində xarici ölkə qoşunlarının yerləşdirilməyəcəyinə dair öhdəlik götürür. Hərbi istiqamət Ukrayna ordusunun sayının maksimum həddə müəyyən edilməsini, iqtisadi blok isə ABŞ və xarici investorların Ukraynanın bərpasında iştirakını nəzərdə tutur. Rusiyanın «dondurulmuş» aktivlərindən istifadə isə Moskvanın razılığından asılı olur.

Sənəd ilk baxışdan Ukraynanın suverenliyinin qorunmasını nəzərdə tutsa da, onun müdafiə qabiliyyəti məhdudlaşdırılır, xarici siyasətdə azad seçim imkanı əlindən alınır və faktiki olaraq, ərazi itkiləri baş verir.

Kiyev və Avropa paytaxtları bütün bunları hərbi təcavüzün Moskva üçün siyasi üstünlüyə çevrilməsi, güc tətbiqinin təşviqi kimi qiymətləndirib. Planın tərəfdarları isə bildirir ki, Ukraynanın resursları tükənir, Rusiya qoşunları təşəbbüsü əldə saxlayır, infrastrukturun məhvi davam edir və bu vəziyyətdə Kiyevə beynəlxalq dəstəyin getdikcə azalması qaçılmaz görünür. Bu məntiqə görə isə indiki mərhələdə qeyri-ideal sülh gələcəkdə üzləşiləcək daha ağır şərtlərdən yaxşıdır. Onların fikrincə, müharibənin dayandırılması Kiyevə təhlükəsizliklə bağlı vəziyyəti sabitləşdirmək, bərpa işlərinə başlamaq, miqyaslı investisiyalar cəlb etmək, yeni qurbanlardan qaçmaq imkanı yaradacaq.

Belə bir vəziyyətdə Avropa öz variantını formalaşdırmağa çalışır. Noyabrın 23-də mediada Avropa İttifaqının Kiyevə və digər tərəfdaşlara alternativ təkliflər paketi təqdim etdiyinə dair məlumat yayılıb. Bildirilir ki, təkliflər Ukraynanın Aİ-yə üzvlüyünün, avroatlantik məkana inteqrasiya hüququnun dəstəklənməsi və təhlükəsizlik zəmanəti üzərində qurulub. Sənədin əsas elementlərindən biri gələcək ərazi danışıqlarının hazırkı təmas xətti ilə əlaqələndirilməsidir. Bu, avtomatik olaraq Ukraynanın 1991-ci il sərhədlərinə istinadın rədd edilməsi, siyasi proses üçün faktiki vəziyyətin başlanğıc nöqtəsi kimi qəbul olunması deməkdir. Bu yanaşma «ərazi mübadilələri üzrə danışıqlar təmas xəttindən başlayacaq» müddəasında əks olunub. Beləliklə, danışıqlara hüquqi baxımdan tanınmış sərhədlərdən deyil, cəbhədəki real vəziyyətdən başlanılması hazırda Rusiyanın nəzarətində olan ərazilərin qismən də olsa onun əlində qala biləcəyi deməkdir. Ukraynada ən kəskin müzakirələrə yol açan da məhz bu məqamdır. Sənəddə torpaq itkisi ilə barışılması məsələsi birbaşa əksini tapmasa da, artıq suverenliyin tam bərpası danışıqların ilkin şərti kimi görünmür. İndi o, sadəcə olaraq mümkün, lakin zəmanəti olmayan nəticələrdən biri kimi təqdim olunur.

Belə bir vəziyyətdə ABŞ, Avropa və Ukraynanın yanaşmasını vahid diplomatik müstəviyə bağlamaq üçün Vaşinqton Avropanın əsas ölkələri və beynəlxalq təşkilatların nümayəndələrinin iştirakı ilə Cenevrədə məsləhətləşmələrə başlayıb. Bu müzakirələrin məqsədi Qərb koalisiyasında mövqelərin haçalanmasının qarşısını almaq, Ukraynanın strateji maraqlarını sarsıtmayacaq mümkün siyasi prosesin çərçivəsini müəyyənləşdirməkdir. Çətin müzakirələr nəticəsində tərəflər nizamlamanın perspektivlərilə bağlı həm Avropa, həm də Ukraynanın baxışlarını nəzərə alan 22 bəndlik yeni variant hazırlaya bilib. Bununla yanaşı, güman olunur ki, sənədin bəzi bəndlərinin razılaşdırılması Tramp-Zelenski görüşünə saxlanılıb. Həmin görüşün nə vaxt keçiriləcəyi isə hələ məlum deyil.

Korrupsiya fonunda müharibə

Cəbhədə vəziyyətin ağır olması Kiyev üçün işləri daha da çətinləşdirir. Pokrovsk (Donetsk vilayəti) uğrunda döyüşlər ən gərgin fazaya daxil olub. Şəhər rəsmi olaraq hələ rusların nəzarətinə keçməsə də, onun müdafiəsi son dərəcə çətinləşib. Müharibə Araşdırmaları İnstitutunun (ISW) məlumatına görə, Rusiya qoşunları şəhərin mühasirəsini tamamlamağa çalışır. Lakin onların bu istiqamətdə əməliyyatları çox ləng gedir və böyük itkilərlə müşayiət olunur. Rusiya tədricən sıxışdırma taktikasından istifadə edir: cəbhə xəttində əməliyyatlar, cinahlardan keçid, şəhərin içərisinə kiçik qruplarla sızma. Ukrayna komandanlığı bildirir ki, Rusiyanın diversiya-kəşfiyyat qrupları Pokrovskda mülki əhali arasında gizlənərək fəaliyyət göstərir. Şəhərin müdafiəsilə məşğul olan Ukrayna hərbçilərinin təchizatı üçün hələ ki, açıq dəhliz var. Lakin o, son dərəcə həssas durumdadır. ISW tərəfindən aparılan hesablamalar göstərir ki, Rusiya bölmələrinin Pokrovsk və Mirnoqradı ələ keçirməsi ehtimalı çox yüksəkdir. Lakin onun dəqiq vaxtını və əməliyyatların mümkün nəticələrini söyləmək çətindir.

Ümumilikdə isə cəbhədə Rusiya qoşunlarının miqyaslı irəliləməsi müşahidə olunmur. Logistika məhdudiyyətləri və qarşı qüvvələrin müqaviməti rusların sürətlə irəlilməsinə imkan vermir.

Amma Ukrayna tərəfi istənilən halda çətin vəziyyətdədir. Lazımi dəstək olmazsa, şəhərin yaxın vaxtlarda itirilməsi mümkündür. Bununla yanaşı, Pokrovskun itirilməsi cəbhədə Kiyevin tam çökəcəyi anlamına da gəlmir. Kramatorsk və Slavyansk ətrafında müdafiə xətləri qalmaqdadır və demək, Ukrayna ordusu müqaviməti davam etdirə bilər. Ordunun strateji ehtiyatlar və ruh halı ciddi təzyiq altında olsa belə.

Cəbhədəki ağır vəziyyət azmış kimi, Ukrayna həm də ciddi korrupsiya problemi ilə üz-üzədir. Bu isə yalnız siyasi sabitliyi yox, həm də müharibəni, təchizatın koordinasiyası imkanlarını təhlükə altına salır. Noyabrın 10-da Ukrayna Milli Antikorrupsiya Bürosu (NABU) dövlət şirkəti olan «Eterqoatom» (əsas nüvə generasiyası operatoru) və onunla əlaqəli strukturları vasitəsilə 100-110 milyon dollarlıq yeyintinin baş verdiyini üzə çıxarıb. Üstəlik, araşdırma zamanı üzə çıxıb ki, bu hal heç də məhdud dairədə baş verməyib. NABU və Ukraynanın İxtisaslaşmış Antikorrupsiya Prokurorluğunun «Midas» əməliyyatı nəticəsində məlum olub ki, «Enerqoatom» ətrafında müqavilələrin məbləğinin 10-15%-i qədər «qaytarılış»ın toplanılması üçün geniş şəbəkə qurulubmuş. İstintaq materiallarında ölkə rəhbərliyinə yaxın şəxslərin belə, adları var. Media bu sxemin əsas operatorlarından biri kimi, iş adamı Timur Mindiçin adını çəkir.

Jurnalist araşdırmaları isə işin içərisində Ukrayna Prezident Aparatının rəhbəri Andrey Yermakın, həmçinin Milli Təhlükəsizlik və Müdafiə Şurasının katibi Rüstəm Umerovun da olduğunu göstərir. Onların adları podratçıların təyinatı, müqavilələrin dövriyyəsinə təsirlə bağlı müzakirələr kontekstində çəkilir.

Yermaq deyilənləri təkzib edib, onun korrupsiya qalmaqalı ilə əlaqələndirilməsi cəhdlərinin «siyasi xarakter daşıdığını» söyləyib.

Bütün bu proseslər – diplomatik kanalların fəallaşması, müxtəlif sülh təşəbbüsləri, Qərb blokundakı fikir ayrılıqları, cəbhədə artan təzyiq və korrupsiya qalmaqalı Ukrayna ətrafında son dərəcə ziddiyyətli və kövrək mənzərə yaradır. Ölkə eyni vaxtda həm müdafiə olunmağa, həm dövlət institutlarının dayanıqlı olduğunu sübut etməyə, həm də siyasi güzətlərə vadar edilmə cəhdlərinə müqavimət göstərməyə məcburdur.

Qərb bütün həmrəylik bəyanatlarına baxmayaraq, bitmək bilməyən müharibənin qarşısını alacaq, eyni zamanda təcavüzün təşviqi presedenti yaratmayacaq razılaşma formuldu axtarır, Moskva isə hərbi dinamikadan, diplomatik fikir ayrılıqlarından ələ keçirdiyi möqelərdə möhkəmlənmək üçün istifadə etməyə çalışır. Odur ki, danışıqların hazırkı mərhələsi sadəcə, gələcək sülh arxitekturasına ilkin hazırlıqdır. Əsas qərarlar hələ qəbul edilməyib və onlar qarşıdakı həftələrdə, aylarda real vəziyyətin necə dəyişəcəyindən asılı olacaq – istər cəbhədə istər Qərb paytaxtlarında, istərsə də Ukraynanın özündə.